Prière de toucher (Gelieve aan te raken)

Auteur: Bert Jansen

In 1947 wordt Marcel Duchamp door André Breton gevraagd om samen met hem de inrichting te ontwerpen voor de tentoonstelling Le surréalisme en 1947, die in juli en augustus plaatsvindt in Galerie Maeght in Parijs. Deze groepstentoonstelling, de eerste na de Tweede Wereldoorlog, wordt opgezet als een serie rituele testen die de bezoeker moet ondergaan voordat hij de kunstwerken te zien krijgt. Het bezoek moet een surrealistische ervaring worden. Duchamp levert het idee voor een ‘doolhof’ voor de tentoonstellingsruimte en voor een ‘regenzaal’ waarin een gordijn van water neervalt op een sculptuur van Maria Martins.

In de tentoonstelling is een installatie van Duchamp te zien die hij door Roberto Matta heeft laten uitvoeren. Het betreft een vitrine met de Manieur de gravité, een detail uit zijn sleutelwerk Le Grand Verre (1915-1923) dat alleen als aantekening bestaat maar nooit is uitgevoerd. Op de bodem van die vitrine ligt een vrouwenborst van schuimrubber. Zo’n borst gebruikt Duchamp ook voor het omslag van de luxe-editie van de tentoonstellingscatalogus waarvan 999 exemplaren worden uitgegeven. Duchamp heeft hiervoor duizend schuimrubberen borsten gekocht die hij samen met kunstenaar Enrico Donati op het omslag plakt over een lap zwart fluweel. De achterzijde van het omslag voorziet hij van een etiket met de tekst Prière de toucher (gelieve aan te raken), een knipoog naar de gebruikelijke bordjes in een museum om de kunstwerken niet aan te raken. In een interview met kunstcriticus Pierre Cabanne laat Duchamp weten dat hij die valse borsten destijds in een winkel zag.^[1] Het was hem opgevallen dat ze niet helemaal waren afgewerkt omdat ze uiteindelijk toch door kleding bedekt zouden zijn en nam daarom de moeite ze stuk voor stuk natuurgetrouw te beschilderen met roze verf. In de handelseditie van de catalogus is de borst vervangen door een zwart-witfoto. In 1990 verwerft Museum Boijmans Van Beuningen het omslag van de luxe-editie van tentoonstellingscatalogus uit 1947, maar zonder de daadwerkelijke catalogus. Pas 25 jaar later, in 2015, weet het museum de bijbehorende uitgave te verwerven bij Ursus Books & Prints in New York.

De eerste keer dat Duchamp op verzoek van Breton de inrichting van een tentoonstelling ontwerpt, is voor de Exposition internationale du surréalisme in 1938, eveneens in Parijs. Daarin wordt de sfeer opgeroepen van een sombere, duistere grot. Middenin de ruimte installeert hij een vuurkorf en aan het plafond hangen 1200 met papier gevulde kolenzakken. Op de grond liggen dorre bladeren en er is een poel met varens. Verder worden er koffiebonen verbrand, waardoor er een geur van koffie in de tentoonstelling hangt. Uit luidsprekers klinkt het geluid van marcherende Duitse soldaten. Naar een idee van Man Ray krijgt iedere bezoeker een zaklamp om de werken te bekijken.^[2] Ook in 1942 in New York maakt Duchamp een installatie voor de surrealistische tentoonstelling First Papers of Surrealism door kriskras in de zaal honderden meters touw te spannen waardoor het publiek wordt gehinderd bij het bekijken van de werken.