Het Laatste Avondmaal

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Uitgebeeld is het moment waarop Christus tijdens de laatste maaltijd met zijn discipelen in Jeruzalem aankondigt dat één van de aanwezigen Hem zal verraden: ‘Voorwaar voorwaar. Ik zeg u: één van u zal Mij verraden. De discipelen keken elkander aan, in het onzekere, van wie hij sprak.’ (Johannes 13: 21-22). Midden achter de tafel zit Christus, met naast hem Petrus (links) en Johannes (rechts), die beiden schrikken van zijn woorden. De andere apostelen zijn druk met elkaar in gesprek over de vraag wie van hen de verrader kan zijn.¹ Voor de tafel is de tweede man van links Judas, met in zijn hand de beurs met dertig zilverlingen die hij als verradersloon ontving.

De tekening is een voortekening voor het altaarstuk met het Laatste Avondmaal dat Hendrick de Clerck omstreeks 1600 schilderde voor de kerk Sint Onkomena te Bavegem (Vlaanderen) en dat zich nog altijd op die plek bevindt.² Voor dit altaarstuk zijn nog drie voortekeningen bewaard gebleven, in het Louvre en de École nationale superieur des Beaux-Arts in Parijs en in Wolfegg.³ De Clerck heeft dus in meerdere voorstudies de verschillende opties voor de groepering van het gezelschap en de poses en gebaren van de apostelen zorgvuldig voorbereid.

In welke volgorde de tekeningen zijn ontstaan, is niet geheel duidelijk. De tekening in het Louvre, in pen en bruine inkt en met zachte bruine wassingen, toont waarschijnlijk een eerste opzet van de voorstelling. In grote lijnen heeft De Clerck hier de compositie al bepaald, met Christus en zijn apostelen in groepjes rond de tafel en de jonge wijnschenker op de voorgrond, in een hoge ruimte met klassieke pilasters en nissen, en daarachter een blik naar buiten. Op de Rotterdamse tekening en die in de École des Beaux-Arts verschoof De Clerck deze doorkijk naar het midden van de voorstelling en zit Christus niet langer naar rechts gedraaid, maar frontaal achter de tafel. Zo krijgt de compositie een centrale as. Het dichte muurvlak – nog aanwezig op de voorstudie in Wolfegg – is vervangen door een open zuilenrij. Ook wijzigde hij de houdingen van de discipelen in meer of mindere mate. Zo legt uiteindelijk Johannes niet langer zijn hoofd tegen Christus’ schouder en is het groepje van de vijf apostelen rechts levendiger met elkaar in discussie dan op de eerdere versie in het Louvre. Met de donkerbruine wassingen op de Rotterdamse tekening heeft De Clerck de dieptewerking van de voorstelling en de volumes van de personen onderzocht. Dat het hem hier vooral te doen was om de situering van de mannen rond de tafel, blijkt uit het feit dat de portico op de achtergrond alleen aan de linkerzijde gedetailleerd uitgewerkt is – voor de  rechterkant kon deze eenvoudigweg gespiegeld worden.

De voorstudie in de École des Beaux-Arts is hoogstwaarschijnlijk het definitieve model, de vidimus die De Clerck ter goedkeuring aan zijn opdrachtgevers presenteerde en om die reden ook van een signatuur voorzag. De rangschikking en poses van de discipelen rond de tafel bleven ongewijzigd ten opzichte van de Rotterdamse tekening, maar alle details in de voorstelling, zoals de gezichten, kleding, architectuur en de objecten op de tafel, zijn hier zo zorgvuldig uitgewerkt dat het spontane, ‘zoekende’ karakter van het Rotterdamse blad is verdwenen. Toch werd in het altaarstuk nog een wijziging aangebracht ten opzichte van de vidimus: de houding van Judas, die op het altaarstuk als tweede van links voor de tafel zit en de geldbuidel met een gestrekte arm naast zich houdt, heeft De Clerck uiteindelijk overgenomen van de tekening in Wolfegg.

 Met zijn voorstelling van het Laatste Avondmaal borduurde De Clerck voort op composities van zijn leermeester Maarten de Vos, die eveneens de apostelen druk pratend en gesticulerend rond de tafel plaatste.⁴ Ook kende hij mogelijk de gravure met Het Laatste Avondmaal van Cornelis Cort naar Livio Agresti uit 1578, wiens compositie hij lijkt te hebben nagevolgd wat betreft de rangschikking van de apostelen rond te tafel in zijn tekening in het Louvre.⁵

Van Hendrick de Clerck kennen we een groot aantal tekeningen – alleen al het Duitse Schloss Wolfegg bezit er ruim 300 – die hij vermoedelijk als werktekeningen en presentatie-exemplaren in zijn atelier bewaarde.⁶ Zoals ook bij dit Laatste Avondmaal het geval is, komt het vaker voor dat De Clerck voor één schilderij verschillende ontwerptekeningen maakte. Zo zijn ook van het altaarstuk met De wonderbare spijziging van de vijfduizend, dat zich tegenwoordig in Wenen bevindt, tenminste drie getekende voorstudies bekend.⁷