Judith en haar dienstmeid met het hoofd van Holofernes

Auteur: Rosie Razzall

Deze tekening is een van drie overgeleverde kopieën van een verloren gegane compositie van de weduwe Judith en haar dienstmeid met het hoofd van de Assyrische opperbevelhebber Holofernes. Volgens de beschrijving in het deuterocanonieke boek Judith (10:1‑13:20) redde Judith de stad Betulia van een beleg door de opperbevelhebber in zijn tent te vermoorden. Na door hem te zijn uitgenodigd voor een feestmaal, hulde ze zich in haar mooiste kledij en deed alsof ze op zijn avances inging. Toen hij in slaap was gevallen na te veel te hebben gedronken, onthoofdde ze hem met zijn zwaard. De tekening toont het moment (13:9-10) waarop ze ‘naar buiten kwam en Holofernes’ hoofd overhandigde aan haar slavin, die het in de reiszak deed waar haar voedsel in had gezeten’. Toen de Assyriërs ontdekten wat Judith had gedaan, sloegen ze op de vlucht en kwam Betulia weer in handen van het volk van Israël.

Twee andere versies van de tekening bevinden zich in Washington, D.C.^[1] en Chatsworth.^[2] Er is enige discussie geweest over de vraag welke versie de beste is, waarbij sommigen een voorkeur uitspraken voor de tekening in Washington^[3] en anderen voor die in Rotterdam,^[4] maar inmiddels prefereren deskundigen het blad in Chatsworth.^[5] Alle drie bladen zijn beschadigd en de Rotterdamse tekening is hier en daar vervaagd. Vergeleken met de gedempte tonen in de tekeningen in Washington en Rotterdam bezit het blad in Chatsworth ondanks vochtplekken inderdaad subtielere tonale schaduwpartijen in de gezichten en gewaden, uitgevoerd in een rijke roze-paarse wassing. Toch wordt aangenomen dat geen van de overgeleverde tekeningen eigenhandige werken van Mantegna zijn maar kopieën van een van diens verdwenen ontwerpen.

Mantegna experimenteerde in de jaren 1490 meerdere malen met het onderwerp van Judith en Holofernes, een verhaal dat zich goed leende om er op dramatische wijze een vrouwelijke held mee te verbeelden. De enige overgeleverde tekening van het onderwerp door Mantegna, gesigneerd en gedateerd in 1491, is een veelgeroemd blad in Florence.^[6] Hoewel deze tekening Judith in profiel afbeeldt en haar dienstmeid in driekwartprofiel, lijken verschillende schilderijen toch sterker op de composities in Rotterdam, Washington en Chatsworth. De beide figuren komen overeen, zij het niet volledig, met die in een grisaille-schilderij in Montreal^[7] waarin het tweetal is gespiegeld en Judith het hoofd in haar linkerhand vast heeft en haar hand niet gestrekt voor haar lichaam houdt. Een andere grisaille, in Dublin,^[8] toont de twee vrouwen in dezelfde houding en kleding, maar hierin houdt Judith haar arm met het zwaard ter hoogte van haar middel. Keith Christiansen vergelijkt Judiths houding, met haar arm voor haar lichaam, ook met een schilderij naar Mantegna in Washington, D.C.^[9] In de tekeningen in Rotterdam, Washington en Chatsworth is veel aandacht besteed aan de nauwsluitende, ingewikkelde plooien in de gewaden van de vrouwen. Details zoals Judiths mouw met knopen, de geborduurde broek van de dienstmaagd en de bungelende kwastjes aan de reiszak herinneren aan de belangrijke rol die textiel en kleding in het verhaal spelen. Van het jaartal 1482 dat in de Chatsworth-versie op het zwaard is geschreven wordt algemeen gedacht dat het verkeerd werd overgenomen, al zou de datering kunnen worden bevestigd door de inscriptie schuilgaand onder een lijn gouacheverf op dezelfde plek in de Rotterdamse tekening te onthullen. Zo niet, dan stamt de compositie vermoedelijk uit hetzelfde decennium als de verschillende andere versies.^[10]

Mantegna beeldde de dienstmeid waarschijnlijk op eigen initiatief als een zwarte vrouw af, aangezien zij in de Bijbel en andere bronnen niet met enigerlei etniciteit wordt aangeduid, maar alleen als abra (‘dienstmaagd’ of ‘slavin’).^[11] In de Rotterdamse tekening wordt haar Afrikaanse herkomst benadrukt met behulp van middelen die destijds gebruikelijk waren om iemand ‘anders’ te maken, zoals geborduurde kleding, een tulband en een jas met kwastjes, dit in contrast met Judiths Griekse kleding. Paul Kaplan heeft overtuigend aangevoerd dat de in verschillende versies consistent door Mantegna toegepaste interpretatie van deze figuur als zijnde zwart samenviel met de toenemende aanwezigheid in de jaren 1490 van tot slaaf gemaakte zwarte mensen in Europa, met name aan het hof van Isabella d’Este (1474‑1539), en misschien zelfs bedoeld was om indruk op haar te maken.^[12] Met zijn keuze om de dienstmeid als zwart af te beelden baseerde hij zich bovendien op de reeds bestaande stijlfiguur van de zwarte dienaar als hulpje van een witte geportretteerde, wat een destijds vertrouwd element van onderworpenheid toevoegde aan een verhaal dat verder over de omkering van de aan gender gebonden macht ging.

De zwarte identiteit van de dienstmeid werd ook herkend door Giorgio Vasari (1511‑1574) in diens beschrijving in zijn befaamde Libro de’ Disegni van een tekening van ‘Judith die het hoofd van Holofernes in de zak van een van haar zwarte slavinnen stopt’.^[13] Deskundigen hebben deze tekening in het algemeen geïdentificeerd als het blad dat zich in het Uffizi bevindt, hoewel de beschrijving van de toegepaste materialen - chiaroscuro met witte loodverf - niet overeenkomt en het blad evenmin sporen vertoont van het type montuur dat Vasari gewoonlijk gebruikte.^[14] Kaplan opperde zelfs dat de tekeningen in Rotterdam, Washington en Chatsworth kopieën zijn van de tekening in het bezit van Vasari.^[15] Dit valt onmogelijk te verifiëren, maar de compositie moet erg beroemd zijn geweest. Naast de drie getekende kopieën werd deze ook gegraveerd^[16] door Girolamo Mocetto (ca. 1458‑1531), die de dienstmeid sandalen gaf en een jurk in plaats van een broek, en de figuren in een landschappelijke omgeving plaatste.^[17] Deze prent vormde de inspiratie voor een bronzen plaquette in Washington, D.C.^[18]