De verzoeking van de heilige Antonius

Auteur: Albert Elen

De kern van alle bewaard gebleven tekeningen van Domenico Tintoretto wordt gevormd door 90 studies in olieverf op papier die in 1907 door het British Museum als homogene groep werden verworden en waren gemonteerd in een laat zeventiende-eeuws verzamelaarsalbum.^[1] Dit zogenaamde Del Carpio-album werd vervolgens uit elkaar gehaald, waarna de tekeningen ieder afzonderlijk werden gemonteerd.^[2] Uit de inscriptie ‘DISEGNI DE GIACOME TINTORETTO Raccolti in Roma […]’ op de titelpagina van het album is op te maken dat aanvankelijk werd gedacht dat het hier ging om werken van Jacopo Tintoretto (1518-1594), maar Von Hadeln (1922, 1926) herkende in de hele groep de hand van diens zoon Domenico. Deze toeschrijving werd ondersteund door Tozzi Pedrazzi (1937), evenals door Hans Tietze en Erika Tietze-Conrat, die de werken individueel opnamen in hun handboek over Venetiaanse tekeningen (1944).^[3] Er zijn nog minstens 24 andere tekeningen die ook tot dezelfde groep behoren, maar tegenwoordig verspreid zijn over verschillende prentenkabinetten, waaronder vier in Rotterdam die onderdeel uitmaken van de Collectie Koenigs (I 542-545).^[4] Aangezien ze opeenvolgende inventarisnummers hebben, is het aannemelijk dat laatstgenoemde vier als set door de verzamelaar werden verworven, al is er over hun voorgeschiedenis helaas niets bekend. De huidige tekening was aan de hoeken linksboven en rechtsonder ernstig beschadigd, maar werd later gerepareerd en de voorstelling vervolgens aangevuld.

Sommige onderwerpen binnen deze omvangrijke groep olieverftekeningen zijn uitgebeeld in veel verschillende variaties die soms, volledig of gedeeltelijk, zijn gespiegeld. Het onderwerp van onze tekening, de verzoeking van de heilige Antonius, belaagd door vrouwen of monsters, of door beiden, komt het vaakst voor: alleen al 35 keer in het album, maar ook in twee van de tekeningen uit de Collectie Koenigs (I 542, 544).^[5] Meestal gaat het hierbij om een horizontale compositie en deze zijn gekwadreerd om voor verdere uitwerking te worden overgezet naar een ander blad, zoals de tekening nu in Moskou (I 544). Deze schetsen van de heilige Antonius lijken over het algemeen uitsluitend als studiemateriaal te zijn gebruikt, waarbij de kunstenaar verschillende mogelijkheden voor het uitbeelden van deze specifieke figuur verkende. Slechts vier daarvan zijn geïdentificeerd als voorbereidende studies voor een schilderij.^[6]

Centraal in de compositie staat de heilige kluizenaar, die volgens de Legenda Aurea en zijn biograaf, de heilige Athanasius, al zijn wereldse bezittingen had afgezworen en in armoede en afzondering in de woestijn leefde. Hij wordt omringd door demonen die zich, in het geval van de prominent op de voorgrond geplaatste figuren, voordoen als naakte vrouwen en zo de heilige willen verleiden. Ook de andere omstanders belagen hem. De knielende naakte vrouw, in onze tekening links op de voorgrond en gezien vanaf de rug, komt ook voor in een van de Londense tekeningen. In een andere zien we de knielende heilige in exact dezelfde houding.^[7] In verschillende tekeningen van de heilige Antonius, waaronder de onze, is rechts dezelfde, zittende naakte vrouw afgebeeld met haar gebogen linkerbeen iets omlaag, de armen geklemd om haar opgetrokken rechterbeen dat rust op een of twee kussens, en druk gebarend om met de zittende of de op de grond knielende heilige te communiceren.^[8] De vier of vijf staande figuren op de achtergrond kunnen variëren, waarbij een van hen soms een kroon draagt, zoals in onze tekening I 542.^[9]