Op kussen gezeten vrouw (boven), heuvelachtig landschap met een kleine kerk (onder)

Auteur: Rosie Razzall

In 1928 kocht Franz Koenigs een groep van zeven tekeningen die aan Signorelli of zijn school werden toegeschreven, gevolgd in 1929 door nog twee andere bladen.^[1] Van deze in totaal negen tekeningen bevinden zich er nu twee in het Pushkin Museum in Moskou, in afwachting van restitutie aan Nederland (I 270 en I 275).^[2]

Op alle negen bladen staat links of rechts onderin in pen en inkt het monogram LS geschreven, met uitzondering van I 287 waarvan de rechterhoek, inclusief opschrift, schuin is bijgesneden. In haar dissertatie en catalogus uit 1995 over Signorelli's tekeningen en kopieën hiervan, nam Van Cleave in een 'inferieure groep kopieën naar Signorelli' 21 bladen op die alle in pen in inkt van deze verstrengelde initialen zijn voorzien.^[3] Ook enkele eigenhandige tekeningen van Signorelli zijn op dezelfde manier gemerkt (zoals die in Londen^[4] en Parijs^[5]), maar de betekenis ervan blijft vooralsnog onduidelijk. De letters kunnen op verschillende momenten door verschillende handen zijn toegevoegd of door een vroege verzamelaar op een groep van zowel eigenhandige werken als werkplaatstekeningen zijn genoteerd.^[6]

In haar catalogisering van deze groep nam Van Cleave per ongeluk maar één van de Rotterdamse tekeningen (I 269) op, naast andere die zich in Berlijn^[7] en verschillende privécollecties bevinden.^[8] Alle negen tekeningen in Rotterdam behoren echter duidelijk tot een en dezelfde groep, die Van Cleave omschrijft als 'late werken door Signorelli en zijn school [...] Ze waren onmiskenbaar vertrouwd met een breed scala aan werken van Signorelli's hand en woonden misschien in Cortona'.^[9] Hoewel zij oppert dat 'de kopiisten mogelijk halverwege de zestiende eeuw werkzaam waren, kort na het overlijden van Signorelli',^[10] kunnen de tekeningen evengoed nog tijdens diens leven en onder diens supervisie door kunstenaars in zijn eigen werkplaats zijn vervaardigd.

De negen Rotterdamse voorbeelden zijn van de hand van verschillende tekenaars, sommigen nog heel jong, en waarschijnlijk allemaal gemaakt naar geschilderde en getekende modellen die in kringen rond Signorelli of diens werkplaats circuleerden. Een aantal tekeningen is uitgevoerd in krijt, andere in pen, inkt en wassingen, een medium waar Signorelli zelf maar zelden in werkte. Sommige bladen zijn van meer dan één hand, met krijttekeningen die door een andere kunstenaar in pen in inkt zijn opgewerkt. In andere gevallen lijkt de tekening op de voorkant door een andere kunstenaar te zijn gemaakt dan die op de achterkant.

De huidige tekening, met een zittende vrouw die op een versierd kussen leunt, werd door Van Cleave aangemerkt als werkplaats van Signorelli en apart van de andere kopieën naar diens werken gecatalogiseerd.^[11] Afgaande op de fijngetekende contouren en subtiele toonschakeringen in de draperieën van het kleed, verder uitgewerkt met delicate kruisarceringen, lijdt het geen twijfel dat, zeker vergeleken met I 269 verso, hier een bedrevener hand de pen hanteerde en wassingen aanbracht. Deze tekening in de bovenste helft van het blad is vermoedelijk van een andere hand dan het landschap in de onderste helft, dat met zijn kleine, rechthoekige kapel en bomen met net iets te grote vogels wat simpel aandoet. Van Cleave relateert de leunende vrouw aan de figuur van de heilige Catharina in een schilderij, nu in Florence,^[12] hoewel dat schilderij spiegelbeeldig is aan de tekening, reden waarom de huidige auteur eerder een verband ziet met de zittende Maria in een tondo van De aanbidding van de herders die in 2021 in Londen werd geveild^[13] en inmiddels aan Signorelli's neef Francesco Signorelli (overleden 1553) wordt toegeschreven. Deze connectie is echter niet overtuigend genoeg om dit deel van het blad, dat vermoedelijk geïnspireerd is op een pose in een tekening uit de veelvuldig geraadpleegde ateliervoorraad, ook daadwerkelijk aan Francesco toe te kunnen schrijven. Volgens Van Cleave doet de getekende kapel enigszins denken aan de kapel van de San Crescentino in Morra, waar Luca Signorelli schilderde.^[14] De uiterst simpele omtrek van een hoofd in profiel op de verso van het blad is vrijwel zeker getekend door een kind dat misschien tien of elf jaar oud was toen het tot de werkplaats toetrad.