Studie van een geknielde vrouw

Auteur: Mees Knarren

Er bestaan nog twee andere versies van dit blad met een knielende vrouw en een Maagd met Kind op grijs geprepareerd papier: een bevindt zich in Florence,^[1] de andere in Parijs.^[2] Het gebruik van hoogsels in de stofuitdrukking in de eerstgenoemde tekening is superieur aan dat in de twee andere (latere) werken, waarbij vooral het Rotterdamse blad door de sterk verticale hoogsels en opvallend vlak ogende arceringen in het gezicht wat onbeholpen afsteekt. Het blad in Florence is aan verschillende kunstenaars toegeschreven geweest, onder wie Rafaël (1483-1520),^[3] de school van Rafaël, Piero di Cosimo (1462-1521)^[4] en Fra Bartolommeo (1472/1474-1517).^[5] Van het blad in Parijs wordt aangenomen dat het een kopie is van de Florentijnse tekening die door het Louvre wordt omschreven als een werk van Fra Bartolommeo. De Rotterdamse tekening werd door Franz Koenigs in 1927 verworven als een werk van Giovanni Santi (ca. 1435-1494), de vader van Rafaël. Voorafgaand aan Koenigs' aankoop van het Rotterdamse blad in 1927 werd de Rotterdamse tekening door kunsthandelaar Gustav Nebehay al aan de Florentijnse kunstenaar Filippino Lippi (1457-1504) toegeschreven. Felton Gibbons gaf in 1970 aan dat hij het over een Florentijnse afkomst met Nebehay eens was, maar dacht zelf eerder aan Davide Ghirlandaio (1452-1525). Er is dus geen definitief uitsluitsel over het auteurschap van de drie bladen.  

Everett Fahy was de eerste die een connectie maakte tussen het blad in Florence en het altaarstuk Sint Vincent Ferrer door Domenico Ghirlandaio (1448-1494) en diens werkplaats.^[6] Hij stelde dat het Florentijnse blad een voorbereidende portretstudie is van Elisabetta Aldobrandini, een van de vrouwelijke donors die onderaan het altaarstuk staan afgebeeld en door een andere hand zijn uitgevoerd.^[7] Aangezien de afgebeelde familie Malatesta in diskrediet raakte werden deze portretten reeds in 1547-1548 overgeschilderd, zoals blijkt uit Giorgio Vasari’s (1511-1574) beschrijving van het werk ­tijdens zijn bezoek aan Rimini.^[8] Het duurde tot 1924 voordat de portretten weer aan het licht kwamen.^[9] Fahy schrijft zowel de donorportretten als het blad in Florence toe aan een jonge Fra Bartolommeo, die vóór zijn kloostergelofte als Baccio della Porta bekend stond.^[10] Fra Bartolommeo-specialist Chris Fischer weerlegde echter Fahy´s theorie en stelde dat de meester geen hand in het altaarstuk heeft gehad en ook de voorbereidende tekening niet van hem is. Als maker van het blad in Florence en de donorportretten opperde Fischer voorzichtig Mariotto Albertinelli (1474-1515), met wie Fra Bartolommeo zijn werkplaats deelde.^[11] Hij bracht de withoogsels op het Florentijnse blad, die in dunne verticale lijnen verlopen, in verband met de hoogsels in Albertinelli’s studies van twee engelen in dezelfde collectie.^[12] Deze werkwijze verschilt wezenlijk van de dichtere manier van arceren door zijn vriend en collega Fra Bartolommeo. Daarnaast stelde Fischer dat de draperieën in de tekening in Florence, die in grote vouwen neervallen, corresponderen met Albertinelli’s werkwijze maar niet met die van Fra Bartolommeo: deze meester had een voorkeur voor samengepakte en verkreukelde draperieën.^[13]

Ook een andere tekening die zich voorheen in Rotterdam bevond houdt verband met het altaarstuk: de veronderstelde studie voor het donorportret van Elisabetta Aldobrandini’s jongste zoon, Carlo Malatesta (1480-1508).^[14] Op het blad knielt Carlo aan de linkerzijde en rechts van hem bevindt zich een Madonnagroep met daartussenin een draperiestudie. Lili Fröhlich-Bum bestempelde dit werk in 1928 als een onomstotelijke Santi en baseerde zich daarbij op de hoekige houdingen in combinatie met vloeiende lijnen waarmee de kunstenaar door middel van lichaamstaal de persoonlijkheid van de figuren uitdrukte.^[15] Het altaarstuk was echter pas voltooid in 1494, het overlijdensjaar van Santi. In 1929 verwierp Evelyn Sandberg-Vavalà de toeschrijving aan Santi en schreef de tekening toe aan een jonge Fra Bartolommeo.^[16] Fahy was het vanwege de connectie met het altaarstuk daarmee eens. Echter ook bij dit blad was Fischer niet overtuigd van diens auteurschap en verwierp de toeschrijving in 1986.^[17] Gebaseerd op het vrij hardhandige gebruik van zilverstift en een soortgelijke toepassing van hoogsels als in de eerdergenoemde engelenstudies schreef hij dit blad eveneens voorzichtig aan Albertinelli toe.^[18] Hij merkte daarnaast op dat ook de fysionomische kenmerken van de figuren in combinatie met de sculpturale draperieën die de tere en hoekige figuren haast gewichtloos bedekken met de beeldtaal van deze kunstenaar corresponderen. De connectie die ook dit blad met het altaarstuk Sint Vincent Ferrer heeft benadrukte volgens Fischer nogmaals dat de portretten niet door Fra Bartolommeo maar door zijn collega Albertinelli werden gemaakt.^[19] Onze tekening is daarmee een kopie naar een van de voorbereidende studies voor het altaarstuk, hoogstwaarschijnlijk vervaardigd in de kring van Fra Bartolommeo of Albertinelli.