Studie van een zittend mannelijk naakt voor een patriarch

Auteur: Albert Elen

Dit is een studie voor een van de vele figuren in Tintoretto's drukbevolkte compositie met de kroning van Maria, bekend als Het paradijs, uit omstreeks 1588, nu in Madrid. Het is de tweede van twee grote geschilderde bozzetti (compositiestudies) voor het gigantische schilderij in het Palazzo Ducale in Venetië.^[1] Daar vult dit werk vrijwel de gehele oostelijke wand van de Sala del Maggior Consiglio boven de houten tribuna waar de signoria (het bestuur van La Serenissima - de Doorluchtige Republiek Venetië - onder leiding van de doge) zetelde.^[2]

In 1582 namen alle vooraanstaande Venetiaanse schilders uit die tijd, Paolo Veronese (1528‑1588), Francesco Bassano (1549‑1592), Federico Zuccaro (ca. 1540‑1609) en Palma Giovane (ca. 1548/1550‑1628), deel aan de officiële competitie voor dit prestigieuze project. Hoewel de voorkeur aanvankelijk naar Veronese en Bassano uitging, kreeg Tintoretto uiteindelijk de opdracht. Vanwege zijn hoge leeftijd liet hij zijn zoon Domenico (1560‑1635) het meest praktische werk uitvoeren, dat in 1592 werd voltooid, twee jaar voordat hij overleed. Al rond 1564 was Tintoretto begonnen aan een eerste bozzetto, nu in Parijs, voor een groot schilderij ter vervanging van een verouderd veertiende-eeuws fresco door Guariento di Arpo (1310‑1370) dat men niet langer aan de hoge normen van de republiek vond voldoen.^[3] Dit was nog vóór de rampzalige brand van december 1577 in het Palazzo Ducale, waarbij ook de vergaderzaal en Guariento’s fresco schade opliepen, wat de directe aanleiding was om middels een competitie voor een geschikte vervanging te zorgen. Rond 1582 paste de kunstenaar zijn eerste ontwerp aan om aan nieuwe eisen te voldoen, aangezien enkele architectonische aanpassingen aan de zaal waren uitgevoerd. De tweede bozzetto schilderde hij vermoedelijk nadat het oorspronkelijke fries ook in een gevorderd stadium van de renovatie werd verwijderd, waardoor er bovenaan de muur meer ruimte vrijkwam.^[4]

In het uiteindelijke schilderij combineerde Tintoretto elementen uit beide geschilderde ontwerpen, met talloze aanpassingen. De tekening in Rotterdam is een van de voorbereidende studies voor afzonderlijke figuren in de tweede bozzetto, nu in Madrid, gerelateerd aan een van de patriarchen rechts midden boven in de compositie: een halfnaakte, mannelijke figuur die achteroverleunt en beide armen naar rechts uitstrekt (afb.).^[5] Tot op heden is onopgemerkt gebleven dat deze figuur ook aan de relatief grote figuur rechts onder in de Parijse bozzetto is gerelateerd, al wijkt daar de stand van de armen en het linkerbeen iets af.^[6] Maar beide figuren zijn niet aanwezig in het definitieve schilderij.

Anders dan de studies naar sculpturale modellen die puur als tekenoefening werden gemaakt, waren alle andere figuurstudies naar levende modellen deel van het creatieve proces dat tot de kunstwerken leidde. Dergelijke figuurstudies werden niet als tekening op zich gemaakt, ze waren puur functioneel en hoefden ook niet mooi te zijn. De kunstenaar zette de tekeningen in een paar minuten op papier en bracht daarbij in dit geval ook hoogsels aan, niet in het gebruikelijke witte krijt, maar in witte olieverf die hij blijkbaar bij de hand had. De kwadratuur staat scheef, maar als het blad zo’n twintig graden naar rechts wordt gedraaid, staat deze goed en is de houding van de figuur precies hetzelfde als in de tweede bozzetto. Deze tekening is duidelijk een fragment dat uit een groter blad is geknipt zonder dat rekening is gehouden met de correcte positie. Het blad is vervolgens rechtsonder vergroot om het staande, rechthoekige formaat te verkrijgen waar verzamelaars een voorkeur voor hadden.^[7] Een andere tekening, eveneens in de Collectie Koenigs maar nu in Moskou (I 72), met een horizontale kwadratuur, is ook gerelateerd aan de bozzetto in Madrid.

Tietze/Tietze‑Conrat (1944) en Rossi (2011) beschouwden de studie als een tekening door de werkplaats, waarbij de laatste de olieverfhoogsels van geringe kwaliteit achtte, maar volgens ons is de tekening terecht geaccepteerd als een eigenhandig werk, zoals door Rearick (2001), Loisel (2006) en Marciari (2018) is geopperd.