Misdienaar met kaars

Auteur: Klazina Botke

In 1651 kreeg doge Nicolò Sagredo (1606-1676) voor zijn verzameling rechtstreeks een groot deel van de tekeningen uit het atelier van de familie Bassano in zijn bezit.^[1] Vanwege het kenmerkende opschrift ‘B.B. no.3’ (Lugt 2103a) dat op de achterzijde van dit blad is aangebracht, is bijna zeker dat de Rotterdamse tekening tot deze collectie behoorde. De twee letters staan voor Bottega Bassanese, de werkplaats van de familie Bassano. Vanaf de jaren zestig van de zestiende eeuw was Jacopo Bassano hoofd van dit familiebedrijf en verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de originele composities, terwijl zijn zoons Francesco, Giambattista (1553-1613), Leandro (1557-1622) en Girolamo (1566-1621) tot ver in de zeventiende eeuw zijn ideeën bleven uitvoeren en kopiëren.^[2] Omdat de familieleden zo nauw samenwerkten, is het moeilijk de verschillende handen van elkaar te onderscheiden.^[3] Dit geldt niet alleen voor de schilderijen, maar ook voor de vele tekeningen die bewaard zijn gebleven, waaronder dit blad met een misdienaar.

De jongeman, op de rug gezien, draagt een rode toga met daaroverheen een wit superplie. Hij houdt een lange brandende kaars voor zich. De compositie is kundig opgezet in zwart en gekleurd krijt en voor het weergeven van de plooien in het koorhemd is gebruik gemaakt van de tint van het papier. De misdienaar komt voor op het schilderij De besnijdenis van Christus uit de voormalige collectie van de Hertog van Orléans. Het doek zelf is niet overgeleverd, maar de laatachttiende-eeuwse prent naar het schilderij geeft een duidelijk beeld van de compositie.^[4] In de begeleidende tekst wordt Jacopo Bassano als vervaardiger genoemd. Op basis van de relatie met dit schilderij schreven ook Tietze en Tietze-Conrat (1944) de Rotterdamse tekening aan Jacopo toe. Arslan (1960) twijfelde aan deze toeschrijving en opperde Jacopo of Francesco als mogelijke maker, terwijl Gibbons (1977) de tekening bestempelde als een werk ‘naar Jacopo’.^[5]

Tegenwoordig zijn er nog zeker vijf geschilderde kopieën van De besnijdenis van Christus bekend die waarschijnlijk gebaseerd zijn op de ricordo in Princeton, toegeschreven aan Francesco Bassano.^[6] Het architectonische fragment op de achtergrond en de niet voltooide toga van de jongen doen vermoeden dat onze tekening een kopie is naar het doek en geen voorstudie. De ruimte linksonder lijkt leeggelaten omdat op deze plek in het schilderij een vrouw met kind is afgebeeld. Van deze figuren is ook een tekening bewaard gebleven, eveneens uit de Collectie Koenigs en nu in Moskou (I 55).^[7] Net als de ricordo in Princeton, konden deze bladen in de werkplaats bij het vervaardigen van kopieën van De besnijdenis van Christus worden gebruikt. De krijttekeningen van Jacopo zijn over het algemeen losser en energieker, en doen meer schilderachtig aan, terwijl de meer beschrijvende en gecontroleerde studies, zoals deze, vrijwel altijd aan zijn zoon Francesco worden toegeschreven.^[8] Het Rotterdamse blad is daarom zeer waarschijnlijk door de laatste gemaakt.