Sous les résédas (Onder de reseda’s)

Auteur: Marijke Peyser

In 1932 reist de Zwitserse kunstenaar Meret Oppenheim naar Parijs om korte tijd een opleiding te volgen aan de Académie de la Grande Chaumière, een alternatief voor de kostbaardere Académie des Beaux-Arts. In Parijs leert ze Alberto Giacometti en Jean (Hans) Arp kennen en al spoedig wordt ze opgenomen in surrealistische kringen. Haar werk is te zien op tentoonstellingen in Londen en New York naast dat van Paul Klee, Pablo Picasso, Francis Picabia, Marcel Duchamp en Giorgio de Chirico.^[1] Oppenheims grote doorbraak komt tijdens de eerste tentoonstelling gewijd aan surrealistische objecten die André Breton in 1936 organiseert bij de Parijse Galerie Charles Ratton. Haar met bont beklede kop en schotel die ze voor deze gelegenheid maakte, veroorzaakt een sensatie. Breton geeft het voorwerp de titel Déjeuner en fourrure, een verwijzing naar het bekende schilderij Déjeuner sur l’herbe (1862) van Édouard Manet, dat een schandaal veroorzaakte vanwege de erotische implicaties van een naakte vrouw die luncht in het gezelschap van twee geklede heren.^[2] Direct na de Parijse tentoonstelling koopt Alfred H. Barr Jr., de eerste directeur van het Museum of Modern Art in New York, het object aan voor zijn museum. Barr heeft verwoord waarom de met bont beklede kop en schotel zo tot de verbeelding spreekt: ‘Evenals Lautréamonts vermaarde woorden [zie Illustraties bij 'De gezangen van Maldoror'], maakt het theesetje de meest extreme, meest bizarre onwaarschijnlijkheid, werkelijkheid. De spanning en opwinding die uitgaan van dit voorwerp hebben woede, blijdschap, walging of genot veroorzaakt bij tienduizenden Amerikanen’.^[3]

Het schilderij Sous les résédas ontstaat in 1955 als Oppenheim, na zich wegens een depressie decennialang te hebben teruggetrokken uit de kunstwereld, weer werk begint te maken. Hoewel de beeltenis niet direct surrealistisch aandoet, doet de titel dat wel. Deze verwijst zonder omwegen naar Les chants de Maldoror (1868-1869), het cultboek van de surrealisten, geschreven door de Comte de Lautréamont (pseudoniem van Isidore Ducasse, zie Illustraties bij 'De gezangen van Maldoror'). In de eerste stanza van het tweede gezang stelt de auteur dat hij de ware natuur van de mens heeft ontmaskerd: ‘Altijd heeft hij geloofd – terwijl zijn oogleden zwichtten onder de reseda’s der bescheidenheid – dat hij slechts goede eigenschappen heeft en amper slechte’.^[4] Naar aanleiding van het schilderij schrijft Benjamin Péret op 12 april 1956 een gelijknamig gedicht en draagt dat aan haar op.^[5] Met behulp van metaforen beschrijft Péret het altijd al aanwezige talent van de kunstenaar en de ‘wedergeboorte’ uit haar artistieke crisis. Hij roept op om te kijken naar de resedaplant en te ontdekken dat een heftig maar tegelijkertijd bescheiden briesje de plant beroert: ‘Meret beheerst de snelheid en kracht ervan / Niets staat de groei van de plant in de weg / Een aarzelende gouden gloed verschijnt die gegroet wordt door de eerste, nog onzichtbare, vogel. Die vogel is Meret.’^[6]

Renilde Hammacher-Van den Brande, conservator moderne kunst in Museum Boijmans Van Beuningen, schrijft Oppenheim in 1977. Ze ziet het ontbreken van een werk van Oppenheim als een groot gemis in de collectie surrealisme en hoopt dat de nieuwe directeur er budget voor bijeen kan brengen.^[7] Het duurt echter tot 2010 voordat Museum Boijmans Van Beuningen Sous les résédas kan verwerven.