Illustraties bij 'De gezangen van Maldoror'

Auteur Marijke Peyser

Begin 1933 weet de nog onbekende en straatarme Salvador Dalí zich gesteund door het zogeheten Zodiaque-mecenaat: een groep van twaalf kunstliefhebbers die het hem mogelijk maakt als onafhankelijk kunstenaar te werken dankzij een maandelijkse financiële toelage.^[1] Zijn mecenassen, vertegenwoordigers van de hoogste Franse adel, intellectuelen en welgestelde buitenlandse amateurkunstenaars, nemen Dalí en zijn muze Gala op in hun milieu en stellen hen hun netwerken ter beschikking. Op 28 januari 1933 schrijft Dalí in een enthousiaste brief aan één van zijn begunstigers, de burggraaf Charles de Noailles, dat hij van de uitgever Albert Skira de opdracht heeft gekregen om het hallucinaire, gewelddadige boek Les chants de Maldoror (1868-1869) te illustreren. Dit prozawerk van de Comte de Lautréamont (pseudoniem van Isidore Ducasse) werd aan het begin van de twintigste eeuw herontdekt door de surrealisten.

Dalí’s illustraties van Les chants de Maldoror worden van 13 tot 25 juni 1934 tentoongesteld in de Parijse boekhandel Quatre Chemins.^[2] De tentoonstellingscatalogus wordt ingeleid met een tekst van de kunstenaar die als volgt begint én eindigt: ‘Het Angelus van Millet. Mooi als de toevallige ontmoeting van een naaimachine en een paraplu op een ontleedtafel’. Deze laatste zin is een citaat uit Les chants de Maldoror dat voor de surrealisten, die in hun werk niet zelden speelden met toeval en contrasterende elementen, een inspiratiebron vormde. Met deze uitspraak verbindt Dalí het schilderij L’Angélus (1857-1859) van Jean-François Millet via zijn zelfontwikkelde ‘paranoïde-kritische methode’ met wat volgens hem de essentie is van Les chants de Maldoror.

De meeste etsen voor Les chants de Maldoror zijn gebaseerd op Millets schilderij en hebben betrekking op seksueel kannibalisme, erotiek en de dood. Op één gravure, nummer XVII, zijn de hoofdpersonen van L’Angélus duidelijk op de voorgrond aanwezig. Tussen hen in, op de achtergrond, zijn twee korenraapsters aan het werk.^[3] Opnieuw citeert Dalí Millet, ditmaal zijn schilderij Les glaneuses (1857). In zijn catalogustekst refereert Dalí aan de arbeid van de vrouwen en maakt hij duidelijk dat het in deze context eveneens gaat om zijn fobieën.^[4] Het werk van Jean-Louis-Ernest Meissonier, een tijdgenoot van Millet, maakt ook grote indruk op Dalí. Het doek Napoleon I and his staff (1868) is één van zijn favoriete schilderijen – naar eigen zeggen wilde Dalí als kind al Napoleon zijn.^[5] De figuur van de keizer op gravure XVII van Les chants de Maldoror is van dit werk afgeleid.^[6]

Les chants de Maldoror werd overigens niet alleen door Dalí geïllustreerd; de eerste geïllustreerde editie dateert uit 1927 en werd gemaakt door de Belgische kunstenaar Frans De Geetere.[7] Ook René Magritte maakte tekeningen voor een uitgave van het boek uit 1946. De bijzondere boekband van de editie in de collectie van het museum werd in 1952 ontworpen door Rose Adler. Het boek werd een belangrijke inspiratiebron voor surrealisten als André Breton en Max Ernst, met name door de zwarte humor en de manier waarop de Comte de Lautréamont bestaande conventies, normen en waarden en gezond verstand onderuit haalde.