Vijf schepen in een storm

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Vijf schepen trotseren huizenhoge golven tijdens een storm op zee. Het zijn grote, zeegaande spiegelschepen, een scheepstype dat in de loop van de zestiende eeuw in West-Europa is geïntroduceerd.¹ Op de vlag aan de boegspriet van het grote, gedetailleerd getekende schip staat vermoedelijk het stadswapen van Amsterdam, met de bekende drie Andreaskruisen onder elkaar. Op de voorgrond drijven tonnen op het water waarop meeuwen zitten. Linksvoor zwemt een opmerkelijk grote vis. Uit de wolken rechtsboven valt een regenbui. De hoge golven zijn weergegeven met dunne, parallelle penlijnen, die in de donkere partijen dicht op elkaar staan. Met hun gestileerde vormen en schuimkoppen ogen de golven weliswaar weinig realistisch, maar het patroon van vloeiende lijnen die samen de sterk deinende zee vormen, geeft de voorstelling een enorme dynamiek.

De tekening werd in 1906 geveild als werk van Hendrick Vroom, maar na aankoop door het museum beschouwd als werk van een anoniem, Hollands kunstenaar. In 1973 schreef Bol het blad toe aan Hans Savery I, waarna Keyes het terecht terugzette op naam van Hendrick Vroom. Hij deed dit op basis van de gelijkenis tussen deze tekening en de gravure Schepen in een storm, gegraveerd door een anonieme graveur naar ontwerp van Hendrick Vroom en uitgegeven door Pieter van den Keere (1571-1646?) in Amsterdam.² Diverse motieven op deze prent komen overeen met die op de tekening: de verhouding tussen het grote spiegelschip op de voorgrond en de drie schepen in de verte, de gestileerde golven, de hoge horizon met de dreigende wolkenlucht daarboven en de aanwezigheid van grote vissen en een drijvende ton. Ook wees Keyes op de stilistische overeenkomst tussen het Rotterdamse blad en Vrooms tekening Een Hollands oorlogsschip  in Düsseldorf, vooral in de weergave van het water.³

Schepen in een storm op zee waren voor Hendrick Vroom een geliefd thema, zoals ook blijkt uit enkele van zijn geschilderde marinestukken en van twee andere gravures naar zijn ontwerpen.⁴ Zijn Vijf schepen in een storm ontstond kort voor De landing van het leger van Prins Maurits bij Philippine uit 1600 (zie inv. nr. Vroom 2).⁵ De tekening staat nog geheel in de zestiende-eeuwse uitbeeldingstraditie van schepen op een sterk deinende zee – een type voorstelling dat rond 1559 getekend werd door Pieter Bruegel.⁶ Vroom kende ongetwijfeld de serie van tien gravures Zeilschepen, die Frans Huys tussen 1561-1565 graveerde naar ontwerpen van Pieter Bruegel.⁷ Volgens Karel van Mander schilderde Vroom als jonge man, toen hij in Rome voor kardinaal Ferdinand de Medici werkzaam was, onder andere naar gravures.⁸ Als dit klopt, ligt het voor de hand dat Vroom bij zijn ontwikkeling tot marineschilder in ieder geval de beschikking over de prentenserie van Frans Huys had. De gestileerde uitbeelding van de golven, schuimkragen en wolken en de gedetailleerde weergave van het grote spiegelschip middenvoor – die de besproken tekening tot een ‘scheepsportret’ maakt – laat de invloed van deze prenten zien. Ook de grote vis linksvoor lijkt geïnspireerd door de grote vissen of zeemonsters die op twee gravures uit de prentenreeks voorkomen.⁹ De vis herinnert bovendien aan voorstellingen van Jonas en de walvis, die bijvoorbeeld door Paul Bril – met wie Vroom in Rome contact onderhield – getekend en geschilderd zijn.¹⁰

Omdat Vroom enkele prentontwerpen leverde met schepen in een storm op zee, is het mogelijk dat hij deze tekening ook met dat doel gemaakt heeft. Een prent naar de tekening is echter onbekend en het blad is ook niet doorgriffeld. Bovendien is de voorstelling zo subliem getekend, dat deze evengoed als zelfstandig kunstwerk bedoeld kan zijn geweest.