Jongenskop

Auteur: Judith Niessen

Een jongenskop is hier in driekwart aanzicht weergegeven. De jongen draagt een hoofddeksel en staart in het niets. De krullen langs zijn hoofd zijn doordat het blad is verknipt nauwelijks zichtbaar. In de deels leesbare inscriptie onderaan wordt de tekening geassocieerd met de Antwerpse landschapsschilder Joachim Patinir (ca. 1475-1480). Deze tekst is ondersteboven geplaatst. Wellicht verwijst hij naar de tekening van twee scheepjes op de achterzijde, die mogelijk door dezelfde kunstenaar getekend zijn. Patinir schilderde dergelijke schepen met enige regelmaat als stoffering van de achtergrond van zijn weidse vergezichten.¹ Ze zullen ongetwijfeld door de onbekende kunstenaar als voorstudie met een dergelijk doel zijn gemaakt. De ligging van de schepen ten opzichte van elkaar en de wat zoekende, haperende pennenstreken suggereren dat deze naar het leven getekend zijn.²

Gelet op de oude toeschrijving op de verso aan Albrecht - met wie Albrecht Dürer wordt bedoeld – is het ook goed mogelijk dat de verwijzing naar Patinir het portretje betreft. De beroemde Duitse kunstenaar tekende gedurende zijn verblijf van elf maanden in de Nederlanden in 1520/21 (waarvan acht maanden in Antwerpen) meer dan 100 portretten.³ Daaronder bevond zich ook dat van Joachim Patinir. Die tekening is onbekend, maar Cornelis Cort graveerde de voorstelling voor Dominicus Lampsonius’ boek Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris Effigies uit 1572.⁴ Wellicht dacht men dat de Rotterdamse jongenskop Dürers portret van Patinir betrof. Het fragment toont een vage gelijkenis met de gravure. Bovendien doet het in uitvoering, met zwart krijt, en compositie enigszins denken aan Dürers getekende portretten.⁵ Daarnaast tekende de Duitse kunstenaar in 1520 op een min of meer verwante manier, met een zoekende lijnvoering in pen in inkt, zeilbootjes in zijn Gezicht op de Haven van Antwerpen uit 1520.⁶

Boon associeerde de jongenskop met vier portretjes in zwart krijt op groen en grijs geprepareerd papier, die ongeveer dezelfde maten hebben.⁷ Deze kenden toentertijd een toeschrijving aan Joos van Cleve (ca. 1485-1505/08), maar zijn inmiddels overtuigend ondergebracht bij de Keulse schilder Bartholomeus Bruyn.⁸ De hier beschreven tekening is minder subtiel en verfijnd dan de portretjes van Bruyn en is zeker niet van dezelfde hand. Zo gaf Bruyn bijvoorbeeld schaduwpartijen weer aan de hand met fijne arceringen, waar deze kunstenaar eerder gebruik maakt van ingekleurde vlakken. De portretten hebben in type alle vijf een gemene deler. Ze doen denken aan de geschilderde portretten van Joos van Cleve, zoals het Mansportret in Florence uit 1520, waar de geportretteerde met een gefixeerde blik in driekwart profiel op is weergegeven.⁹ Op basis van het bovenstaande kan worden aangenomen dat deze tekening rond 1520-30 in Antwerpen is ontstaan.