Berglandschap met de Emmausgangers

Auteur: Judith Niessen

In een bergachtig landschap lopen drie mannen door een weiland met koeien. In het dal beneden hen stroomt een brede rivier, waarlangs dorpen zijn gesitueerd. De tekening staat bekend als De reis naar Emmaüs (Lucas 24: 11-35). Tijdens deze reis vergezelde Christus na zijn wederopstanding twee van zijn leerlingen, zonder dat zij hem als zodanig herkenden. Pieter Bruegel tekende het onderwerp nog eens. Rond 1555-56 maakte hij een ontwerp voor een ets die werd uitgegeven door Hieronymus Cock.¹

De voorgrond van dit landschap is zeer schetsmatig getekend. Met ferme hand definieerde Bruegel in korte hoekige lijnen het landschap, de personages en de koeien. Het berglandschap aan de linkerzijde werkte Bruegel met een lichtere toets en kortere lijnen al iets meer uit. Het dorp aan de rechteroever en de uiterwaarden op het middenplan zijn zeer gedetailleerd weergegeven. Mede als gevolg van de schetsmatige voorgrond, waarvoor we nauwelijks aanknopingspunten hebben in het werk van Bruegel, werd de tekening tot voor kort niet als eigenhandig beschouwd. Het was Royalton Kisch die het verband zag met de in 1560 gedateerde Konijnenjacht (afb. 1) in Parijs.² Die tekening werd lange tijd beschouwd als een kopie naar een eigenhandige ets van Bruegel, totdat Mielke deze in zijn postuum uitgebrachte oeuvrecatalogus overtuigend teruggebracht binnen diens oeuvre.³ Daar zien we dezelfde opbouw van het landschap en gelijksoortige hoekige lijnen in de voorgrond, open getekende bomen en schematisch weergegeven dieren in de verte. Ook het gedetailleerd getekende middenplan bij de Emmausgangers is verwant aan Bruegels kenmerkende verfijnde tekentrant van strepen en stippeltjes, waarmee hij zijn ver doorgewerkte landschappen opbouwde. De kenmerkende vogels in de lucht en de, door Mielke als liggende drietjes omschreven, haaltjes, waarmee het gebladerte van de bomen in de voorgrond is aangegeven, zijn regelmatig terugkerende elementen in Bruegels werk. De energieke schetsmatigheid van de voorgrond is, misschien meer nog dan met de Konijnenjacht, vergelijkbaar met de verso van een tekening in Praag waarin zeilschepen op een rivier zijn getekend.⁴ De schematisch getekende reizigers kennen geen ander voorbeeld binnen Bruegels oeuvre. Bruegel had echter de gewoonte tijdens het tekenen van figuren zijn pen dichtbij het hoogste punt van het hoofd een moment stil te houden, waardoor er op dat punt meer inkt uit zijn pen vloeide. Dit is in deze tekening zichtbaar bij de twee reizigers rechts. De tekening is lokaal opgewerkt door een andere hand.⁵ Dit is zichtbaar langs de oevers en op de berghellingen, zoals bij het dorpsgezicht op de linkeroever in de achtergrond, waar de donkere arceringen en haaltjes de aanblik van de tekening verstoren. De Parijse Konijnenjacht is in dezelfde techniek opgewerkt, mogelijk door dezelfde hand. Deze misleidende toevoegingen droegen mogelijk bij aan de verwarring omtrent het auteurschap van beide tekeningen.

Het is de vraag waar deze vlotte schets toe diende. De Konijnenjacht is een voorstudie voor de enige ets die Bruegel eigenhandig heeft uitgevoerd. Wellicht diende deze tekening ook als ontwerp voor een eigenhandige ets. In tegenstelling tot ontwerpen die door een ander in prent werden omgezet, was het in zo’n geval niet nodig zijn eigen inventie volledig uit te werken in een nauwkeurig ontwerp. Het is ook mogelijk dat de tekening bedoeld was als voorstudie voor een schilderij. Bruegel maakte ongetwijfeld schetsen zoals deze als oefening of zoektocht naar oplossingen voor zijn complexe en gedetailleerde composities.⁶ In beide gevallen geeft deze tekening een uniek en tot voor kort onbekend inzicht in Bruegels werkmethodes.