Episode uit de legende van de Heilige Hieronymus: De leeuw en de ezel

Auteur: Judith Niessen

De episode uit het leven van de heilige Hieronymus, waarin zijn leeuw de gestolen ezel weer terugvindt, is vaak afgebeeld in de achtergrond van voorstellingen waarin Hieronymus zich terugtrekt in de wildernis. Het verhaal wordt verteld in de levensbeschrijving van Hieronymus in de Legende Aurea van Jacobus de Voragine.¹

Na een verblijf van vier jaar in de woestijn bij Antiochië, vestigt Hieronymus zich in de buurt van Bethlehem, waar hij zich zijn verdere leven wijdt aan vasten, studie en het vertalen van het Oude Testament in het Latijn in opdracht van de paus. Hij krijgt aldaar veel volgelingen en er onstaat een kloostergemeenschap. Nadat Hieronymus een leeuw van een doorn heeft verlost, wordt het beest zijn vaste metgezel. Hieronymus laat de leeuw iedere dag de kloosterezel begeleiden bij het binnenbrengen van het brandhout vanuit het bos. De twee dieren wijken niet van elkaars zijde. Totdat op een dag de leeuw na een middagdutje de ezel nergens meer kan vinden. De kloosterlingen verdenken hem ervan het lastdier te hebben verorberd en laten hem voortaan zelf het hout naar binnen dragen. Na lange tijd ziet de leeuw een karavaan met kooplieden en kamelen die vooraf wordt gegaan door de vermiste ezel. Met een grote brul rent de leeuw naar de reizigers, die geschrokken vluchten. De leeuw neemt de ezel en de kamelen mee naar huis en bewijst daarmee zijn onschuld. De tekenaar verbeeldde het moment dat de leeuw met de ezel en twee kamelen voor Hieronymus staat, terwijl de kooplieden daarachter wegvluchten. In de achtergrond zien we Hieronymus nog eens. Hij wandelt terug naar het klooster. Achter hem loopt, schematisch weergegeven, de leeuw.

De tekening wordt traditioneel geassocieerd met Leiden en meer specifiek met Jan de Cock, ook bekend als Meester J. Kock.² De arcerende opbouw van het landschap en de spitse Hieronymus doen inderdaad enigszins aan die stad en Cocks figuren denken. Toch zal de herkomst van de tekening eerder in Antwerpen liggen. De geschiedenis van Hieronymus was namelijk in de eerste helft van de zestiende eeuw een zeer geliefd thema bij schilders uit die stad. De tekening sluit dan ook goed aan bij Antwerpse landschappen met voorstellingen van Hieronymus, geschilderd in de traditie van Joachim Patinir en Herri met de Bles.³ De compositie van de tekening wordt, gecomprimeerd en vereenvoudigd, herhaald op een schilderij (afb), dat is toe te schrijven aan een anonieme Antwerpse schilder.⁴

Het paneel was vermoedelijk een zijluik van een altaarstuk, waarvan het middenpaneel mogelijk de Heilige Hieronymus in de wildernis verbeeldde. Het is niet waarschijnlijk dat de tekening het prototype is voor dit schilderij. Het ligt eerder voor de hand dat het zelf een ander schilderij documenteert. Ondanks de vrij schetsmatige opzet, laat de tekening namelijk geen enkele verandering zien. De schematisch getekende leeuw achter Hieronymus in de achtergrond, wijst ook op een kopie.

Met zijn verfijnde uitvoering en detaillering gaat de tekening vooraf aan die in het Errera-album en het Antwerpse schetsboek, die minder zijn doorgewerkt en iets grover van opzet zijn.⁵ De tekening kan op grond hiervan iets eerder gedateerd worden, zo rond 1510-1520.