De Zondvloed

Auteur: Alicia Rojas Costa

‘In het zeshonderdste jaar van Noachs leven, op de zeventiende dag van de tweede maand, braken alle bronnen van de machtige oervloed open en werden de sluizen van de hemel opengezet. Veertig dagen en veertig nachten zou het op aarde stortregenen.’ (Genesis 7:11-12). Dit dynamische landschap verbeeldt vrijwel zeker de Zondvloed en het moment dat mensen met hun gezin en huisraad voor het wassende water moesten vluchten. We zien dorpelingen, gewone mensen, die hun landstreek noodgedwongen verlaten en met hun bezittingen de heuvels opklimmen. Centraal in de achtergrond, onder de stortregens en tussen de gebogen bomen, wacht Noachs ark tot het stijgende water al het leven op aarde zal hebben vernietigd. 

Deze tekening werd tot voor kort aan de Vlaamse kunstenaar Gillis van Coninxloo II (1544-1606/1607) toegeschreven. In 1968 opperde Giorgio T. Faggin een alternatief, namelijk Giovanni Domenico Zapponi (werkzaam 1602-1617), wiens identiteit nog grotendeels een mysterie is.^[1] Zapponi werd geboren in Verona en groeide op in een redelijk ontwikkeld milieu. Hij kende het werk van de Nederlandse meesters, en met name de Hollandse landschappen. Zapponi’s werk wordt aldus tot de Nederlands-Venetiaanse traditie gerekend van een groep kunstenaars die door Noord-Europa trokken zonder hun Italiaanse wortels te vergeten. Onder de groep kunstenaars bevonden zich ook Nederlandse migranten die zich op Duits grondgebied hadden gevestigd.^[2] Juist het ambivalente stilistische karakter van deze tekening heeft deskundigen steeds weer opnieuw tussen een Nederlandse of Italiaanse toeschrijving laten twijfelen. Zapponi reisde in 1602 naar Frankfurt am Main, waar een belangrijke gemeenschap van Hollandse kunstenaars was gevestigd, onder wie Gillis van Coninxloo II en Gillis van Valckenborch (1570-1622), twee van zijn belangrijkste inspiratiebronnen en meesters. 

Terwijl de toeschrijving misschien wat onzeker blijft, vormt de tekening toch een fraai voorbeeld van een traditie die elementen uit noord en zuid bijeenbracht. Het dramatische karakter uit zich in de wijze waarop de natuur is weergegeven. In deze tekening komt de noordelijke traditie naar voren in de natuur die als een brute kracht wordt voorgesteld, met striemende regens, omgevallen stammen en bomen die buigen voor de kracht van de wind. Het bos was voor Gillis van Coninxloo 1600 een terugkerend motief, en vermoedelijk nam Zapponi het rond diezelfde tijd in zijn eigen oeuvre over.^[3] Ook de bewerkelijke wijze waarop alle secundaire scènes zijn weergegeven zonder dat één scène alle aandacht naar zich toetrekt, komt uit de Nederlandse traditie voort. 

Faggin schreef de tekening louter op stilistische gronden aan Zapponi toe. Hij herontdekte diens identiteit en op grond van vier gravures naar Giovanni Domenico Zapponi van de hand van Johan Barra (1581-1634), bewaard in het prentenkabinet van het Rijksmuseum te Amsterdam, onderbouwde hij de toeschrijving van deze tekeningen aan hem.^[4] Een van deze gravures, die het verhaal van Tobias volgen, draagt een inscriptie waarin de naam van Zapponi als de oorspronkelijke maker van de scène: wordt genoemd ‘J. Dominico Zapponij. Verones. Invent:’. Er is slecht één andere tekening bekend die aan Zapponi wordt toegeschreven. Deze bevindt zich in de collectie van Bernard Houthakker in Amsterdam.^[5] 

Vermoedelijk was het Rotterdamse blad een studie voor een vooralsnog onbekende compositie. De kunstenaar besteedde meer aandacht aan een globale weergave van de scène dan aan de fijnere details, zoals de figuren die ietwat anoniem zijn gebleven en min of meer opgaan in het landschap. De tekening illustreert daarmee de kennisuitwisseling tussen noord en zuid die aan het begin van de zeventiende eeuw in Midden-Europa plaatsvond.