Landschap met bomen en een watermolen

Auteur: Albert J. Elen

Voorgesteld is een grotendeels vlak, bosachtig landschap met watertjes, die mogelijk worden gevoed door een riviertje of een beek, waaraan de watermolen ligt. Watervogels (eenden of ganzen) vliegen her der in groepjes van twee of drie over. Op de voorgrond ligt een leeg roeibootje. Bij een enorme, half in de grond stekende molensteen in het open veld links zitten twee figuren op een bank, terwijl anderen komen aangelopen. Zij zijn erg klein ten opzichte van hun omgeving. De molensteen is zo groot dat hij de onderdoorgang lijkt van een brug. Dergelijke onzorgvuldigheden in de details zijn in Bols latere werk niet meer aanwezig.

De opbouw van de compositie is gebaseerd op een laag gezichtspunt. Het perspectief is geconstrueerd door drie zichtassen, diagonaal naar links met een stad op de heuvel, rechtdoor langs de centraal geplaatste boom, die tevens dient als repoussoir ter versterking van de ruimtelijke werking, en diagonaal langs de watermolen naar de achtergrond rechts. De dieptewerking wordt tevens bereikt door de afnemende dikte van de penlijnen naar achter toe. Er is sprake van een gesloten compositie, waarbij de centrale boom beeldvullend is.¹ Hij heeft drie kaarsrechte stammen met merendeels horizontale zijtakken en is bovenaan afgesneden door de beeldrand, zoals ook te zien is in de vroeger aan Jan van Scorel toegeschreven landschaptekening in Rotterdam (inv.nr. MB 1771), waar de horizon evenwel veel hoger ligt.

Dit is de vroegste tekening die van Hans Bol bekend is, gemaakt op zijn drieëntwintigste.² Hij laat zien hoe Bols onderwerpskeuze en tekenstijl nog in ontwikkeling zijn, vooral onder invloed van Pieter Bruegel. De laatste werkte voor de Antwerpse graveur en uitgever Hiëronymus Cock aan wie Bol vanaf 1561/62 ook vele prentontwerpen zou leveren. Ook de invloed van Cock zelf en diens oudere broer Matthijs Cock laat zich zien, maar Bol verruilt het conventionele concept van het gefantaseerde berglandschap met grillige rotspartijen voor een realistische benadering gebaseerd op observatie van de natuur. Bol kan ook tekeningen gezien hebben van de Meester van de Kleine Landschappen, een nog niet geïdentificeerde kunstenaar (mogelijk Cornelis Cort) uit de omgeving van Bruegel, waaronder ontwerptekeningen voor twee series prenten met vernieuwende, geïdealiseerde landelijke voorstellingen uit de omgeving van Antwerpen die in 1559 en 1661 door Cock werden uitgegeven.³

Deze tekening is niet in de open lucht gemaakt, maar thuis in het atelier, waarbij mogelijk gebruik gemaakt werd van ter plekke gemaakte schetsen, die helaas niet bewaard zijn gebleven. De tekening is niet doorgegriffeld en er is geen prent van bekend, hetgeen niet uitsluit dat hij wel als prentontwerp bedoeld was. Op grond van de signatuur en datering op de steen aan de linkerrand is het in ieder geval een voltooid kunstwerk.