Heuvellandschap met stad

Auteur: Judith Niessen

‘Ook tekende hij naar de werkelijkheid onderweg op Candia [Kreta], Cyprus en elders een aantal landschappen, vergezichten, stadjes, kastelen en gebergten die het aanzien zeer waard zijn’, schrijft van Mander over Jan van Scorel in zijn Schilder-Boeck uit 1604.¹ Van Mander refereert naar Scorels reis vanuit Venetië naar het Heilige Land in 1521. Daar aangekomen, zo merkt Van Mander vervolgens op, maakte hij tekeningen van Jeruzalem, het Heilige Graf en het landschap. Alleen een Gezicht op Bethlehem in Londen dat unaniem aan Scorel wordt toegeschreven getuigt van die topografische tekeningen van het Heilig Land.² Nog drie tekeningen worden beschouwd als schetsen die tijdens of kort na Scorels reizen door de Alpen, naar Italië en naar het Heilige Land zijn gemaakt. De tekening in dit museum is er een van. De andere twee betreffen het gesigneerde Berglandschap met overhangende rots in Londen en Landschap met de toren van Babel in Parijs.³

In het Rotterdamse landschap tekende Scorel een stadje tussen de heuvels die een kleine baai omsluiten waar boten voor anker liggen. Mogelijk keek Scorel naar het vergezicht vanuit een gebouw op een heuvel: dit suggereert althans de afstand tussen de muur links en de bomen daarvoor. Links op de volgende heuvel ligt een vesting, waarvandaan een muur naar beneden loopt. De tekening kan goed ‘naer het leven’ zijn gemaakt.⁴ De enscenering oogt spontaan en de schetsmatige tekenstijl lijkt hier ook op te wijzen. Judson vermoedde dat de tekening, samen met het Berglandschap met overhangende rots (afb. 1), is gemaakt tijdens de terugreis vanuit Italië naar Utrecht in 1524.⁵ Hij baseerde dit op de meer levendige benadering van de landschappen dankzij de grote variatie aan pennenstreken in vergelijking tot het Gezicht op Bethlehem en Landschap met de toren van Babel. In levendigheid komen beide tekeningen inderdaad overeen. De Londense tekening is echter zeer zorgvuldig uitgewerkt in tegenstelling tot de Rotterdamse tekening die snel en slordig getekend is. Zo ontbreekt het ritme van de gebouwen, zo kenmerkend in het Gezicht op Bethlehem, in dit stadsgezicht door de rommelig getekende en geplaatste huizen. De haven in de baai beneden is bovendien met weinig oog voor detail schematisch weergegeven.

Op basis van dit soort elementen werd de toeschrijving aan Jan van Scorel wel eens betwijfeld.⁶ Toch spreekt er veel voor zijn auteurschap. Net als bij zijn andere landschappen, zijn ook hier eerst de contouren van de gebouwen getekend, waarna ze met een fijn patroon van grotendeels horizontale arceringen zijn ingevuld om licht en schaduw te suggereren. Daarnaast kenmerken Scorels vroege geschilderde en getekende landschappen zich door hun horizontale karakter.⁷ Hier wordt dat voornamelijk veroorzaakt door de groep aaneengesloten gebouwen halverwege de tekening, die dankzij de arceringen iets monumentaals krijgen. Ze herinneren aan het Gezicht op Bethlehem. De bomenrij met breed uitwaaierende kruinen voorin het landschap is ook een element dat vaker bij Scorel terugkeert. Het is bijvoorbeeld te zien bij Tobias en de engel die door hem in 1521 in Venetië werd geschilderd.⁸ De structuur van het landschap met de achter elkaar geplaatste heuvels en de muur als repoussoir in de voorgrond doet bovendien denken aan het landschap in de achtergrond van Scorels Aanbidding der koningen, door hem rond 1519 in Oostenrijk geschilderd.⁹ De schetsmatige en soms schematische uitvoering van het landschap kan mogelijk worden verklaard doordat de tekening ter plekke is vervaardigd. Dit in tegenstelling tot het Londense blad, dat een fantasielandschap toont.¹⁰

De indrukken die Jan van Scorel tijdens zijn reizen opdeed en verwerkte in tekeningen komen terug in zijn schilderijen. Het gezicht op Jeruzalem in het Lokhorst-triptiek, reflecteert bijvoorbeeld tekeningen die Scorel ter plaatse van de stad moet hebben gemaakt, zoals Faries overtuigend aantoonde.¹¹ Ook een kuststadje met heuvels in het achterland, zoals dat hier is getekend, keert terug in de vroege schilderijen van de meester. Scorel schilderde het vanuit een ander standpunt in zijn Landschap met tournooi en jagers, rond 1519-20 gedateerd.¹² Infraroodopnamen tonen in dat schilderij de contouren van het stadsgezicht in ondertekening.¹³ Mogelijk gebruikte Scorel tekeningen zoals deze als model hiervoor. De tekening kan mogelijk iets eerder gedateerd worden dan Judson suggereerde. De aanknopingspunten met schilderijen uit de jaren 1519-21 lijken erop te wijzen dat het blad op Scorels reis naar Italië is getekend in plaats van een aantal jaar later tijdens zijn weg terug.