Heuvellandschap met een kasteel aan het water

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening kent oude toeschrijvingen aan Joachim Patinir (1475/80-1524) en Matthijs Cock (ca. 1510/15-voor 20 maart 1548).¹ Het landschapstype, een weids heuvellandschap met begroeiing, water en gebouwen is zoals dat geïntroduceerd werd door Patinir. Hier ontbreken alleen de hoge bergen in het verschiet en de grillige rotsformaties. Het staat dichter bij landschappen van de tweede generatie schilders van dit genre, zoals Matthijs Cock. Deze kunstenaar hanteert in een deel van zijn tekeningen dezelfde opbouw als hier. Het landschap wordt overzien vanaf een iets hoger standpunt en is opgebouwd aan de hand van achter elkaar geplaatste, glooiende heuvels. Aan de ene zijde lopen de heuvels geleidelijk op. Aan de andere zijde blijft het vergezicht relatief laag. Het is getekend met een hoge horizon waardoor het landschap ondanks de doorkijk toch een afgesloten indruk maakt.²

D’Haene associeerde het landschap terecht met de zogenaamde ‘blauwe landschappen’, vijf landschapstekeningen die in stijl en techniek nauw aan elkaar verwant zijn. Het gaat om een Landschap met belegering van een stad, een Landschap met Leda en de zwaan,³ twee Landschappen met de Heilige Christoffel,⁴ en een Rivierlandschap met de Heilige Hieronymus.⁵ Alle zijn op blauw geprepareerd papier getekend, gewassen in bruine of zwarte inkt en gehoogd met witte dekverf. De tekeningen kenden verschillende toeschrijvingen maar worden tegenwoordig meestal als groep besproken en toegekend aan een Antwerpse kunstenaar, die een brug vormt tussen Patinir en een tweede generatie landschapsschilders met kunstenaars als Matthijs Cock en Cornelis Massijs (1510/11-1556/57). Deze anonieme Antwerpenaar moet actief zijn geweest tussen circa 1520 en 1535.⁶

Hoewel het Rotterdamse landschap niet op blauw geprepareerd papier is vervaardigd is het van hetzelfde type als het Landschap met belegering van een stad en het Landschap met Leda en de zwaan. Alledrie hebben dezelfde opbouw en eenzelfde slanke boom, gewassen met het penseel, die voorin als repoussoir dient. Ook de tekenstijl van het Rotterdamse blad toont gelijkenissen met die van de blauwe landschappen. Deze kenmerkt zich door fijne en nerveuze pennenstreken en wassingen met penseel voor modellering of inkleuring. D’Haene meent op basis van stijlovereenkomsten dat alle landschappen afkomstig moeten zijn uit dezelfde werkplaats en vijf daarvan, waaronder de tekening in Rotterdam, mogelijk door dezelfde hand vervaardigd zijn.⁷ Aan deze vijf voegt zij een kopie naar een tekening met de Calvarieberg van Albrecht Dürer toe.⁸

Het Rotterdamse landschap is aanzienlijk nonchalanter uitgevoerd dan bijvoorbeeld Landschap met de belegering van een stad en het Rivierlandschap met rotspartijen, die zeer zorgvuldig zijn uitgewerkt: de contouren tekenen het landschap helemaal uit, de arceringen zijn nauwkeurig geplaatst en wassingen en hoogsels bepalen de lichtwerking en vormen het landschap. In de hier besproken tekening is het landschap daarentegen onvolledig uitgetekend, zijn arceringen slordig geplaatst en kleuren de wassingen de voorstelling meer in dan dat zij het landschap vormen. De verklaring voor dit verschil in uitvoering kan worden gezocht in de functie van het blad. Terwijl de blauwe landschappen mogelijk ontwerpen zijn voor schilderijen, documenteert deze tekening, gezien de schetsmatige uitwerking zonder enige correcties, vermoedelijk een bestaande compositie: waarschijnlijk een andere ontwerptekening.⁹ De achterzijde van de tekening ondersteunt deze veronderstelling. Met zwart krijt zijn daar de contouren van drie figuren te zien, terwijl een vierde met pen in zwarte inkt is uitgewerkt over een ondertekening in zwart krijt. De minimale contouren van de krijttekeningen en de harde uitwerking van de figuur in zwarte inkt doet vermoeden dat ook zij zijn overgenomen van een voorbeeld, ditmaal aan de hand van een calqué.¹⁰ De andere functie van het blad neemt niet weg dat de tekening goed in dezelfde werkplaats als de blauwe landschappen kan zijn ontstaan.

De Latijnse tekst in een zestiende-eeuwse hand aan de onderzijde is ontleend aan de bijbel en staat niet in relatie tot het landschap of de figuren op de achterzijde.¹¹ De eerste regel is afkomstig uit Lucas 21:19: In patientia vestra possedibitis an(im)as vestras (‘door standvastig te zijn zult Ge uw leven winnen’) en de tekst daaronder is een passage uit psalm 13: 5-6: David/ Qui tribulant me: exultabu(n)t si motus fuero / ego aut(um) in misericordia tua speravj(‘[laat] mijn belagers niet juichen omdat ik bezwijk, ik vertrouw op uw liefde’). Het is onduidelijk of deze tekst door de tekenaar is geschreven of door een andere, latere hand is toegevoegd.