The Large Glass and Related Works (Volume I) (Het Grote Glas en bijbehorende werken (deel I))

Auteur: Bert Jansen

In navolging van de replica’s van de readymades vatten Marcel Duchamp en galeriehouder Arturo Schwarz het idee op om ook Duchamps sleutelwerk Le Grand Verre (1915-1923) toegankelijk te maken voor een groter publiek door er een reeks etsen in oplage over te maken. In 1964 en 1965 vervaardigt Duchamp etsen van zeven afzonderlijke passages uit Le Grand Verre en een ets van het werk als geheel. Ook is er een ets, The Large Glass Completed, waarin in rood de passages zijn toegevoegd uit de aantekeningen die in 1923 niet waren uitgevoerd toen Duchamp het werk signeerde als onvoltooid.^[1] Behalve de negen etsen zijn 144 aantekeningen in facsimile opgenomen, die betrekking hebben op de planning en fabricage van het werk, samen met een Engelse vertaling. Deze aantekeningen waren eerder uitgegeven in La boîte verte en La boîte blanche. Het geheel verschijnt in 1967 als losbladige illustraties in het boek van Schwarz met de titel The Large Glass and related Works (Vol. I) in een oplage van 150. Het boek en de etsen zijn gevat in een plexiglazen cassette met daarop een kleurenreproductie van Le Grand Verre.
           
De afzonderlijke etsen illustreren het narratief van Le Grand Verre. Het verhaal wordt duidelijk bij het lezen van de aantekeningen, hoewel die met hun cryptische taalgebruik en associatieve verwijzingen wel enige verbeelding van de lezer verwachten. Centraal in het gebied van de vrijgezellen staat een ‘chocolademolen’ waarin drie maalstenen achter elkaar hun rondjes draaien. Daarnaast drijft een molenrad een ‘slee’ aan die, zoals het monotone leven van de vrijgezellen aldus Duchamp, heen en weer gaat op het ritme van de litanie: bier drinken, traag leven, masturberen, enzovoort. De vrijgezellen bestaan uit holle vormen die op paspoppen lijken, een ‘kerkhof van uniformen en livreien’ zoals Duchamp ze ook noemt.

De bruid lijkt opgebouwd uit motoronderdelen en inwendige organen die zijn afgeleid van de kubistische schilderijen die hij in 1912 in München had gemaakt. Vanuit de ‘melkweg’ commandeert zij de vrijgezellen via ‘tochtzuigers’. Daarop gaan de vrijgezellen ‘lichtgas’ afscheiden dat in ‘haarvaten’ en ‘zeven’ kristalliseert tot ‘ijzige lovertjes’. Na een versnelling in een ‘roetsjbaan’ spatten die omhoog en raken via ‘oogartsgetuigen’ en ‘de verzorger van de zwaartekracht’ achter de horizon, in de dimensie van de bruid, ‘de melkweg’, waar ze hun doel treffen als ‘schoten’.^[2]

Een jaar later verschijnt een tweede deel, eveneens in een oplage van 150, waarin Schwarz ingaat op de formele en psychologische uitgangspunten van Duchamps vroege werk. Duchamp illustreert deze uitgave met negen etsen, The Lovers, waarin liefde en erotiek centraal staan – een terugkerend thema in zijn oeuvre. De linnen cassette is driemaal gesigneerd door Rrose Sélavy. De meeste prenten bestaan uit verwijzingen naar sleutelwerken uit de kunstgeschiedenis die Duchamp op een ondeugende manier persifleert. Zo verlegt hij in De Kus (1889) van Auguste Rodin de hand van de man op het dijbeen van de vrouw en stopt die tussen haar benen. Of hij brengt twee afbeeldingen bij elkaar zoals Oedipus en de Sfinx (1808) en het Turkse Bad (1862), allebei schilderijen van Dominique Ingres, waarin de wijzende hand van Oedipus een borst omvat van een vrouw uit het Turkse Bad. Voor de ets naar het schilderij Adam en Eva (1533) van Lucas Cranach is gebruik gemaakt van een foto van Man Ray van Ciné Sketch, de performance waarin Duchamp op 31 december 1924 naakt de pose van Adam aannam naast het eveneens naakte model Bronja Perlmutter tijdens de pauze van het surrealistische ballet Relâche van Francis Picabia.^[3]

Duchamps beeldrijmen zijn vergelijkbaar met het woordspel in de titels van de readymades of in de onderschriften van de humoristische prenten die hij tot 1910 maakte. Zo’n talig voorbeeld is ook aanwezig in deze reeks prenten, in de ets naar Femme aux bas blancs (1864) van Gustave Courbet, een schilderij dat een onthullende kijk geeft op het onderlijf van een vrouw die haar kousen uittrekt. Dat beeld combineert Duchamp met een valk die belangstellend toekijkt. ‘Un vrai con et un faux con’, zei Duchamp bij deze prent waarbij con zowel ‘valk’ betekent als een schuttingwoord voor het vrouwelijk geslacht.^[4] Deze ets zou een prelude blijken op het werk Étant donnés (1946-1966), dat pas na Duchamps overlijden onthuld werd en waarbij de kijker in een vergelijkbare positie als de valk wordt geplaatst. Die installatie staat tegenover Le Grand Verre in het Philadelphia Museum of Art. De beschouwer kijkt als een voyeur door een poort en ziet daarachter een tafereel met een naakte vrouw, liggend in een landschap.

Eén ets in de serie The Lovers is geen kunsthistorisch citaat. Daarop is een naakt meisje op een bidstoel afgebeeld. Bij de tweede etsgang is de achtergrond donker getint behalve de omgeving rond het meisje. Op een voorstudie voor de tweede etsgang staat de instructie van Duchamp dat die contour moest lijken op een bruidsjurk en -sluier. ‘The bride is finally stripped bare’, zei hij bij het zien van het resultaat, verwijzend naar de titel van La mariée mise à nu par ses célibataires, même (Le Grand Verre).^[5]