Minerva onderricht Pictura (Schilderkunst)

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Het monogram AVN op deze tekening is autograaf, gezien het feit dat de letters in de wassingen opgenomen zijn. Het opschrift Adam van Noort rechtsonder is weliswaar in een oude hand geschreven, maar is hoogstwaarschijnlijk, net als de veer, later op de tekening aangebracht. Met het monogram en de datering vormt de tekening een sleutelstuk in het getekende oeuvre van Adam van Noort: het is de enige gedateerde tekening die we van Van Noort kennen.¹ Al in 1907 was Halberditzl ervan overtuigd dat het om een werk van deze kunstenaar zou gaan – niet alleen op grond van het monogram, maar ook vanwege de grote overeenkomsten tussen de figuurtypen op deze tekening en die op een gravure met de vijf zintuigen van Adriaen Collaert naar ontwerp van Van Noort.²

Andere tekeningen die met zekerheid aan Adam van Noort kunnen worden toegeschreven zijn de reeksen illustraties voor Thomas Saillus’ Thesaurus precum (1608) en voor Petrus Biverius’ Sacrum Oratorium (1630), waarvoor Van Noort ontwerpen leverde in opdracht van het drukkershuis Plantijn-Moretus.³ Door Lugt (1949) en door Haverkamp-Begemann en Logan (1970) werd aan dit kleine oeuvre een drietal andere, gesigneerde bladen toegevoegd.⁴ In 1972 schreef Christian Dittrich nog drie bladen aan Van Noort toe, waarna Hans Mielke in 1983 nog enkele tekeningen op naam van de kunstenaar zette.⁵ Bij deze toeschrijvingen vormde het Rotterdamse blad steeds het ijkpunt.

Uitgebeeld is Minerva, de godin van de wijsheid en de kunsten, die naast de zittende personificatie van de Schilderkunst of Pictura staat – te herkennen aan het palet en de schilderstok – en haar instructies geeft. Het thema sluit aan bij de iconografie van Minerva als metgezellin, patrones of inspirator van de kunsten, zoals zij in de late zestiende eeuw vaker werd uitgebeeld.⁶ Terwijl de godin met een passer tekent op het nog lege paneel of doek en Pictura daarnaar wijst, lijken beide vrouwen te overleggen over de verdere uitvoering van het werk. Op de voorgrond liggen attributen die verwijzen naar Minerva’s domein, de kunsten, kennis en wetenschap: een zonnewijzer, boek, beitel en houten hamer, sextant, meetlat, passer, winkelhaak, en het juk van een weegschaal. Samen symboliseren zij de opvatting dat een schilder ten dienste van zijn kunstenaarschap kennis en vaardigheid moet vergaren. Het vaandel dat Minerva als ongebruikelijk attribuut bij zich draagt, verwijst mogelijk naar het aanzien dat de schilder zal verkrijgen wanneer hij zich door de godin laat leiden.⁷