Burcht in een berglandschap

Auteur: Yvonne Bleyerveld

In een vallei rijden twee ruiters over een bergpad langs een riviertje. Rechts daarvan rijst een hoge bergwand op met hier en daar wat begroeiing. De weg leidt omhoog naar een burcht met een bijgebouw, dat door een stenen boogbrug met het hoofdgebouw verbonden is. Voor de burcht komt het pad samen met een ander, hoger gelegen pad linksboven, waarover een reiziger met een bepakte ezel loopt. Op de achtergrond, waar de rivier door het dal slingert, tekenen zich de contouren van een stad af.

De tekening behoort tot een groep van 25 tekeningen met landschappen die lange tijd op naam van Pieter Bruegel stonden, maar in 1986 door Hans Mielke met overtuigende argumenten aan Jacob Savery toegeschreven zijn. Al sinds de jaren 1920 waren door diverse auteurs twijfels geuit over de authenticiteit van enkele tekeningen uit deze groep – vooral op basis van kwaliteit en omdat hun stijl niet overeenkomt met tekeningen uit Bruegels oeuvre uit de jaren 1560 – totdat Mielke ze definitief als één groep beschouwde en op naam van Jacob Savery stelde.¹ Het gaat om bergachtige landschappen met burchten, rivieren of reizigers, dorpsgezichten en drie tekeningen met omwallingen van Amsterdam. Alle tekeningen in deze groep zijn uitgevoerd in pen in bruine inkt, meestal over sporen van zwart krijt. Wat betreft stijl en uitvoering komen zij zo sterk overeen dat zij zeker van één hand zijn.² Ze zijn opgebouwd uit parallelle arceringen in dunne, snel opgezette lijntjes, zoals in de Rotterdamse tekening vooral zichtbaar is in de structuur van de bergwand en van het dal waar de rivier doorheen loopt. Gebladerte is gemodelleerd met korte streepjes die als een stralenkrans uitwaaieren, gecombineerd met zigzaglijnen die soms de vorm van spiralen hebben. Op deze tekening is dat te zien in de boompjes tegen de bergen rechts.

Op één blad na zijn alle tekeningen in deze groep voorzien van Bruegels naam en gedateerd tussen 1559 en 1562. De Bruegel-signaturen zijn uitgevoerd in dezelfde kleur inkt als de tekeningen en zijn hoogstwaarschijnlijk aangebracht door Jacob Savery zelf. Dit wijst erop dat het hier om opzettelijke vervalsingen van Bruegels werk gaat. Savery moet daarvoor directe toegang hebben gehad tot landschapstekeningen van Bruegel die hem als voorbeeld dienden. Opmerkelijk is dat zeven tekeningen uit deze groep Savery-tekeningen zijn gedoubleerd met hetzelfde papier (voorzien van een watermerk van omstreeks 1590) als drie eigenhandige tekeningen van Pieter Bruegel en twee tekeningen van Pieter Stevens. Dit zou kunnen betekenen dat al deze werken rond 1600 in het bezit van een en dezelfde persoon waren.³ Of dit Jacob Savery zelf was, is niet bekend. Duidelijk is wel dat er een directe connectie bestaat tussen enkele Bruegel-tekeningen en die van Savery. Onbekend is waarom Savery deze vervalsingen maakte. Wellicht was het een vorm van wedijver met de grote meester, maar ook is het mogelijk dat Savery gedreven werd door een financieel motief: met zijn Bruegel-vervalsingen wist hij zich verzekerd van een afzetmarkt.

De burcht op de Rotterdamse tekening komt in variaties ook voor op andere landschapstekeningen uit deze groep, zoals op bladen in München en Berlijn.⁴ De twee ruiters op het pad zijn vrijwel identiek aan die op een berglandschap met burcht in Besançon.⁵