Offerscène (Suovetaurilia)

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Uitgebeeld is een Suovetaurilia, een brandoffer uit het oude Rome, bestaande uit het offer van een zwijn (sus), een schaap (ovis) en een stier (taurus). Het is een zuiveringsoffer beschreven door Livius en Tacitus.¹ Op de tekening zijn drie offerblokken te zien. Op het rechter offerblok ligt een zwijn in het vuur, dat door een priester wordt opgestookt. Twee mannen drijven een kolossale stier naar de offerplaats, terwijl linksvoor een schaap wordt gedood. Op het middenplan knielt een man voor de offerblokken.

De gedraaide houdingen van de twee mannen op de voorgrond, de zich schrap zettende stier en de rookontwikkeling van de brandende vuren, verlenen de voorstelling een enorme dynamiek. Deze wordt versterkt door de schilderachtige manier waarop Goltzius met diverse grijstonen en de ingenieuze afwisseling van lichte en donkere partijen, volume en diepte heeft weten te scheppen. De groene kleur van het papier is de middentoon, waarop met grijze wassingen in verschillende nuances schaduwpartijen zijn aangebracht en met witte dekverf de hooglichten.

Reznicek dateerde de tekening omstreeks 1585-1587 en Bialler iets later, omstreeks 1587-1588.² Het is de eerste tekening waarin Goltzius’ interesse in de clair-obscurtechniek naar voren komt.³ Omstreeks dezelfde tijd begon hij daarmee in zijn clair-obscurhoutsneden, zoals in zijn grote houtsnede Hercules en Cacus, die uit 1588 dateert.⁴ Goltzius tekende vaker op gekleurd papier, bijvoorbeeld bij De rust op de vlucht naar Egypte uit 1589, een gewassen penseeltekening met witte hoogsels op blauw papier.⁵ Omstreeks 1600 maakte hij drie boomstudies op gekleurd papier, die zich nu in Parijs, Hamburg en Oxford bevinden.⁶ Zijn Eva na de zondeval uit 1606 is net als deze Suovetaurilia op groen geprepareerd papier uitgevoerd.⁷ Luijten en Judson wezen op de invloed van de schilderachtige, gewassen tekeningen en grisailles in olieverf op papier door de Amsterdamse kunstenaar Dirck Barendsz (1534-1592), wiens werk Goltzius zeker heeft gekend.⁸ Zo bestaan er wat betreft tekenstijl en figuurtypen overeenkomsten tussen de hier besproken tekening en Barendsz’ schilderachtig uitgevoerde Koning David harp spelend  in Amsterdam.⁹ De prominent aanwezige stier ontleende Goltzius aan een prent van Gian Giacopo Caraglio naar Rosso Fiorentino, uit diens prentenserie De werken van Hercules uit 1524.¹⁰

Bij het maken van een ambitieuze compositie op gekleurd papier werd Goltzius ongetwijfeld ook geïnspireerd door tekeningen van Bartholomeus Spranger, waarmee hij voor het eerst kennismaakte in 1583, toen Karel van Mander als nieuwkomer in Haarlem hem enkele van Sprangers tekeningen toonde.¹¹ In de tweede helft van de jaren 1580 raakte Goltzius sterk door Sprangers maniëristische stijl beïnvloed en bracht hij als graveur verschillende van diens tekeningen in prent.¹² Ook Spranger maakte schilderachtige, dynamische tekeningen op geprepareerd papier, met als meest spectaculaire voorbeeld De bruiloft van Amor en Psyche van omstreeks 1586-1587 – de tekening die in 1587 door Goltzius in prent gebracht werd.¹³ Een vroegere tekening van Spranger met de boetvaardige Maria Magdalena – door Goltzius gebruikt als bron voor zijn gravure van deze heilige uit 1585 en dus zeker bij hem bekend – toont net als de besproken tekening sterke chiaroscuro-effecten: Spranger tekende deze op okerkleurig papier met bruine wassingen en witte hoogsels.¹⁴

Op de keerzijde van dit blad tekende Goltzius een naakte, wijdbeens achterovervallende man, gezien vanaf zijn voeten. Deze summiere schets herinnert aan de prentenreeks De vier tuimelaars, die Goltzius in 1588 graveerde naar ontwerpen van Cornelis van Haarlem.¹⁵ Deze serie toont vier (naakte) personen uit de Griekse mythologie, die in verschillende houdingen omlaag tuimelen als bestraffing voor hun onbezonnen daden. Het schetsje van de vallende man vertoont de grootste overeenkomst met de vallende Icarus uit deze prentenreeks, maar van een directe navolging is geen sprake.