Ontwerp voor een boog voor Alfonso I van Aragon, koning van Napels

Auteur: Rosie Razzall

Dit ontwerp voor een boog is gerelateerd aan een project voor Alfonso I van Aragon, koning van Napels (1396-1458), wiens ruiterstandbeeld in een centrale nis is geplaatst. Het wapen en de motto’s van Aragon zijn in het grote medaillon boven de boog op grondhoogte weergegeven, het open boek en de schoof gierst op de pilasters aan weerszijden en de rij van vijf schilden met strepen bovenaan.^[1] Over de precieze relatie van dit blad tot verloren of bewaard gebleven bouwkundige elementen in Napels, is intensief gedebatteerd. 

Plansicigs interpretatie bij het zien van de tekening in de Collectie Koenigs, in 1933, is nog altijd het meest overtuigend.^[2] Hij was van mening dat het blad gerelateerd is aan de triomfboog van Alfonso I in het Castel Nuovo in Napels, een witmarmeren constructie die zowel de entree van het kasteel vormt als een blijvende herinnering is aan de feestelijke intocht van de koning in 1443 in Napels.^[3] Het werk aan de boog werd in 1453 begonnen en voltooid in 1468 (afb.). De opzet is in grote lijnen dezelfde als in de Rotterdamse tekening: een hoge, smalle constructie van twee grote, bovenop elkaar geplaatste bogen geflankeerd door halfzuilen met versierde pilasters en daarboven een reeks nissen met sculpturen. Toch wijkt de tekening op belangrijke punten van het gerealiseerde bouwwerk af. Zo zijn het grote medaillon en wapen vervangen door een fries met de triomftocht van de koning, en zijn boven het ruiterstandbeeld geen vijf maar vier nissen aangebracht. Ook verschillende gotische elementen zijn veranderd en hebben nu een uitgesproken klassiek ontwerp, zoals de gedraaide zuilen^[4] en de boog op grondniveau en het maaswerk helemaal bovenaan de boog. Het ruiterstandbeeld werd uiteindelijk nooit uitgevoerd, maar waarschijnlijk was het in deze nis dat Alfonso’s zoon Ferrante in 1466 een vergulde kist met het hart van zijn vader plaatste, waarmee de boog een grafmonument werd.^[5] Bij gebrek aan een aannemelijker alternatief hebben verscheidene deskundigen de tekening bestempeld als een vroeg ontwerp door Pisanello of door een assistent uit diens werkplaats.^[6] Pisanello kwam in 1448 naar Napels en voltooide verschillende andere projecten voor Alfonso. Afgezien van de tekening in Rotterdam bestaat er geen ander bewijs voor zijn werk aan deze triomfboog, terwijl de betaling aan een aantal andere architecten, beeldhouwers en steenhouwers wel is gedocumenteerd. Over de vraag welke architect het ontwerp verder uitwerkte blijven de meningen verdeeld, al gaat het vermoedelijk om een team met onder anderen Pietro di Milano (ca. 1410-1473)^[7] en Francesco da Laurana (ca. 1430-1502).^[8] De namen van Onofrio di Giordano (overleden 1456)^[9] en ‘Bono da Ravenna’, vermeld in de inscriptie onder aan het blad, zijn meer omstreden. De laatste werd ooit geassocieerd met Francesco Bonomo, die tussen 1444-1448 de supervisie had over het werk aan het Castel Nuovo.^[10] Zijn betrokkenheid bij het ontwerp van de boog wordt inmiddels echter algemeen verworpen, aangezien de inscriptie uit de zeventiende eeuw dateert.^[11] 

Hersey formuleerde in 1969 een andere theorie en bracht de tekening in verband met een eerder project of toneelontwerp voor het Castel Capuano.^[12] Hersey baseerde zich op een beschrijving door de humanistische geleerde Lorenzo Valla (1407-1457) van een ruiterportret in het kasteel van de koning in harnas, omringd door de vier kardinale deugden.^[13] Hij opperde dat de Rotterdamse tekening een ontwerp is voor een geschilderde scenografische boog die aan deze beschrijving voldoet. Ook identificeerde hij de figuur in een nis boven het ruiterstandbeeld als Parthenope, waarnaar Napels is genoemd, en meende dat het bovenste deel van de boog als cenotaaf was bedoeld.^[14] Herseys suggesties zijn door een aantal deskundigen onderschreven, maar door anderen als wel erg speculatief van de hand gewezen.^[15] Ze zijn nu eenmaal niet alleen gebaseerd op een tamelijk vage omschrijving van Valla, maar bovendien niet consistent omdat het ruiterstandbeeld in de tekening door zeven nissen in plaats van vier wordt omringd, zoals Valla beschrijft. Ook de identificatie van de sculpturen is allesbehalve zeker. Hersey redeneerde dat de tekening in 1446 moest zijn gemaakt,^[16] vóór Pisanello in Napels was, en verklaarde dit door te suggereren dat een werkplaatsassistent vóór hem was uitgereisd.^[17] Toch sloot Hersey niet uit dat het ontwerp mogelijk later voor de boog van het Castel Nuovo werd aangepast. Deze optie werd ook opengehouden door Di Battista, die anderzijds opperde dat de Rotterdamse tekening een ontwerp voor een geschilderde scenografische boog bij de ingang van het Castel Nuovo is.^[18] Volgens haar was deze tijdelijke boog gebouwd voor het huwelijk van Frederik III van Oostenrijk (1415-1493), later keizer van het Heilige Roomse Rijk, met Alfonso’s nicht Eleonora van Portugal (1434-1467), een huwelijk dat in 1451 bij volmacht in Napels werd voltrokken. Een andere mogelijkheid was dat de boog de aankomst van de bruidegom het jaar daarop luister moest bijzetten. Daarna kreeg de boog met enkele aanpassingen permanent vorm in het marmeren monument dat er nu nog staat. 

Over de toeschrijving van deze tekening aan Pisanello bestaat geen algehele consensus, al plaatsen de meeste deskundigen het blad wel in diens omgeving.^[19] Wij opteren, in navolging van Dominique Cordellier, voor de kunstenaar zelf.^[20] De studie is stilistisch enigszins verwant aan andere tekeningen die Pisanello voor de koning van Napels maakte, zoals de schuine arceringen rondom de boog die sterk doen denken aan die in een ontwerp voor kanonnen met het wapen van Aragon in Parijs.^[21] Maar de exacte relatie tussen Pisanello’s werk voor de koning en de hierboven beschreven projecten wordt misschien wel nooit helemaal opgehelderd.