Groep zittende en staande mannen, naar een verloren gegaan fresco in de San Marco te Rome

Auteur: Klazina Botke

Dit gehavende blad, waarvan de rechterbenedenhoek mist, toont een groep staande en zittende mannen. Op de achterzijde is nogmaals het hoofd van de tweede man van rechts te zien, maar dan uitvergroot. Het werk is lange tijd toegeschreven geweest aan de omgeving van Bernardino Pinturicchio (Bernardino di Betto Betti, ca. 1454-1513), evenals twee andere tekeningen naar dezelfde compositie in Princeton (afb.) en Cambridge (MA); het blad in Princeton toont de gehele voorstelling, het blad in Cambridge alleen de rechterzijde, en onze tekening de linkerhelft.^[1] Wel lijken de drie tekeningen door verschillende handen te zijn vervaardigd.

De voorstelling toont een interieur met in het midden een bebaarde man op een troon. Hij draagt een ‘doctus' hoed en heeft een boek in zijn hand. Links en rechts van hem zien we andere mannen, met of zonder boeken, met tulbanden of filosofenhoeden, die lijken te luisteren, argumenteren en discussiëren.^[2] Welke bijeenkomst precies is afgebeeld blijft echter onduidelijk. De ruimtelijke compositie met twee groepen aan elke zijde en de grote verscheidenheid aan figuren en kostuums kent volgens Sylvia Ferino Pagden een lange visuele traditie.^[3] Zo zien we deze compositorische constructie onder andere terug in Pinturicchio’s fresco’s in de Piccolomini Bibliotheek in Siena, in het fresco van Il Sodoma (Giovanni Antonio Bazzi, 1477-1549) met Benedictus verlaat de school (ca. 1505) in de abdij Monte Oliveto Maggiore bij Asciano, en in Alessandro Araldi’s (ca. 1460-1530) Heilige Catharine in discussie met schriftgeleerden (1514) in de San Paolo-kerk te Parma.^[4] Vooral het laatste werk vertoont grote overeenkomst met de compositie waar ons blad naar is gekopieerd.

Ferino Pagden toonde in 1989 al overtuigend aan dat de tekeningen in Princeton en Cambridge kopieën zijn naar een verloren gegaan schilderij van Pietro Perugino (Pietro di Cristofano Vannucci, ca. 1448-1523) voor de basiliek van San Marco te Rome.^[5] Zij ontdekte dat in een vijftiende-eeuws modelboek van een anonieme kunstenaar de locaties van de getekende motieven staan vermeld.^[6] Bij vier mannenhoofden op fol. 5r staat de tekst 'a sancto marcho' (in de San Marco); precies deze hoofden vinden we terug in de composities in Princeton en Cambridge. De Rotterdamse tekening sluit hier dus bij aan. Naast ons blad is er bovendien nog een aantal studies bekend die naar Perugino’s origineel werden gekopieerd, waaronder een tekening met drie hoofden in Parijs en een studie van een mannenkop in Dresden.^[7]