Maria met kind aanbeden door de heiligen Johannes en Joris (recto)

Auteur: Rhoda Eitel-Porter

De recto van dit blad toont Maria en het Christuskind met twee knielende mannelijke figuren: links Johannes de Doper, te herkennen aan diens kruis en de banderol met het opschrift ‘Ec[c]e Agnus Dei’ (Zie het Lam van God) en rechts een jongeman die een banier met daarop een kruis vasthoudt. Tietze/Tietze Conrat verwezen in 1944 naar deze laatste als de heilige Joris, al schreef Muraro in 1977 dat het ook de heilige Liberale of Liberalis, de schutspatroon van Treviso en Castelfranco Veneto, kon zijn. Hij wordt vaak afgebeeld met een banier met daarop het wapen van Treviso, een kruis. De heilige geeft het kind alle aandacht, terwijl Maria eerder in relatie met Johannes de Doper staat. Mogelijk zijn beide heiligen getekend naar assistenten die in de werkplaats model stonden, waarbij Johannes de Doper halfnaakt werd afgebeeld en de heilige rechts in eigentijdse kleding. Het licht komt van linksboven.

Zoals voor het eerst door Lauts opgemerkt toont een tekening in Chicago^[1] dezelfde compositie, alleen is de heilige rechts daar vervangen door een oudere man met baard en pelgrimsstaf, mogelijk de heilige Rochus.^[2] Een latere versie die elementen uit de tekening in Rotterdam en die in Chicago combineert en het karakter van een ricordo uit de werkplaats heeft, bevindt zich in Florence.^[3] Het ontwerp van de Rotterdamse tekening werd dus blijkbaar verder ontwikkeld, waarschijnlijk met het oog op een schilderij. Hoewel de jonge garzone (werkplaatsleerling) op het Rotterdamse blad in de studie in Chicago door een oudere pelgrim is vervangen, zijn de figuren van Johannes de Doper, Maria en het Christuskind vrijwel ongewijzigd in de uiteindelijke versie overgenomen.

Het portret ten halven lijve van de mannelijke figuur op de verso van het Rotterdamse blad, dat anders dan de andere gerelateerde studies met slechts enkele lichte, donzige streken is aangeduid, is een voorstudie voor de heilige pelgrim rechts in de compositie in het Uffizi. Ook deze figuur is waarschijnlijk getekend naar een model in de werkplaats die een staf vasthield. Eronder zijn ogenschijnlijk geheel los van deze figuur een reeks van drie mannelijke en drie vrouwelijk figuren afgebeeld. De tweede vrouw van links is ofwel Maria Magdalena met haar zalfpot ofwel een van de Wijze Maagden met een olielamp, al is dit gezien de vorm van het voorwerp in haar hand iets minder waarschijnlijk. De man die naar links is gewend houdt een rond voorwerp, misschien een gestileerde muts, vast.

De verso van de tekening in Museum Boijmans Van Beuningen werd lang geleden voorzien van een toeschrijving (‘Zorzon’) aan Giorgione (1473/1474-1510), wiens naam vervolgens is doorgestreept en vervangen door Antonio Vivarini (1415-1476/1484), aan wie ook het blad in Chicago ooit werd toegeschreven. Toen die tekening deel uitmaakte van de Sagredo Collectie stond deze correct aangemerkt als Venetiaanse School (‘S.V.’= scuola veneziana, op de recto). Het blad werd in 1939 voor het eerst gepubliceerd door James Byam Shaw, die het onder enig voorbehoud aan Vittore Carpaccio’s (ca. 1460/1465-1525/1526) zoon Benedetto (gedocumenteerd ca. 1530-1560) toeschreef. Een aantekening op de oude montuur en in een ongepubliceerd manuscript vermeldt dat Ulrich Middeldorf rond diezelfde tijd concludeerde dat de tekening in Chicago van de hand van Benedetto Carpaccio is.^[4] Benedetto blijft een schemerig figuur van wie slechts een paar schilderijen en geen onbetwist getekend oeuvre bekend zijn. Zelfs de studie voor een altaarstuk in Kopenhagen dat aan Benedetto’s schilderij Kroning van Maria met vier heiligen uit 1537 is gerelateerd, kan niet als leidraad voor zijn stijl dienen aangezien het werk waarschijnlijk een kopie van de hand van een werkplaatsassistent is, getekend naar een compositie van Jacopo die verloren is gegaan en waar Benedetto zich pas later door liet inspireren.^[5]

Van alle drie de tekeningen van Maria met Kind en twee heiligen is de Rotterdamse studie, zeker die op de recto en de bovenste helft van de verso, het meest geslaagd. Hier zijn de vormen met stevige, kordate streken in pen of penseel neergezet, bezitten de figuren een overtuigende driedimensionaliteit en staan ze op geloofwaardige wijze in relatie tot elkaar. De figuren onderaan de verso en in de studie in Chicago zijn minder vaardig getekend, in priegelige, aarzelende onderbroken lijnen en zonder duidelijk anatomisch begrip, zoals bijvoorbeeld het verfomfaaide hoofd van de figuur uiterst links (verso van het Rotterdamse blad) of de draperie van zowel Maria als de heilige Rochus (tekening in Chicago). De studie in het Uffizi daarentegen bezit alle kenmerken van een ongeïnspireerde kopie. Hoewel het Rotterdamse blad nog het meest in aanmerking komt om, althans ten dele, door Vittore Carpaccio zelf te zijn getekend, lijkt de compositie ook al enigszins vooruit te lopen op arrangementen die Palma Vecchio (1480-1528) in de jaren 1520 voor sacre conversazioni (heilige gesprekken) uitwerkte, wat het werk in de periode zou plaatsen waarin Benedetto en andere medewerkers van Carpaccio’s werkplaats meer opdrachten op zich namen.^[6] Het lijkt daarom verstandig om de toeschrijving van deze tekening aan een vooraanstaande jongere assistent van Carpaccio’s werkplaats, mogelijk Benedetto, te handhaven.