Kaïn doodt Abel

Auteur: Klazina Botke

‘En het gebeurde, toen zij op het veld waren, dat Kaïn zijn broer Abel aanviel en hem doodde’, zo gaat het verhaal.^[1] Maar in de Bijbel wordt niet gesproken over de manier waarop Abel werd ombracht. In de zestiende- en zeventiende eeuw kozen kunstenaars vaak voor het moment waarop Kaïn zijn broer al heeft overmeesterd en op het punt staat hem met een tak, steen, knuppel of soms met de kaak van een ezel te slaan. In plaats van Abel af te beelden als een berustende martelaar, zien we hem in verwarring, worstelend op de grond. Zo ook in deze tekening, waarin de naakte Kaïn zijn arm heeft opgeheven en Abel met zijn voet en linkerhand tegen de grond duwt. Het blad is aan de onder- en bovenrand bijgesneden, waardoor niet meer te zien is welk wapen Kaïn gebruikt. De studie is opgezet in rood en zwart krijt, waarna de contouren van de figuren en een aantal schaduwpassages met pen in zwarte inkt opnieuw zijn aangezet. Het rokende offeraltaar linksachter is met haastige pen neergezet, en met grijsblauwe wassingen heeft de kunstenaar getracht de figuren af te zetten tegen de achtergrond. Het is een energieke voorstelling die met krachtige snelle lijnen is getekend, maar ook slordigheden in de weergave van de anatomie vertoont. Spannend is wel hoe Kaïn met zijn rechtervoet Abel tegenhoudt en Abel op zijn beurt een voet in Kains kruis duwt om zich te verweren. Een deel van de voorstelling is doorgegriffeld en op de keerzijde van het blad zijn de contouren van de staande figuur zichtbaar. Dit kan gedaan zijn om de voorstelling te kopiëren of misschien om de compositie te kunnen spiegelen.

Het blad dat op basis van het oude opschrift ooit als een werk van Michelangelo (1475-1564) is beschouwd, werd in 1991 door Paul van den Akker toegeschreven aan de Venetiaanse kunstenaar Palma Giovane (1548/1550-1628).^[2] Hij baseerde zijn bevindingen deels op een vergelijking met Palma’s Kain en Abel in Wenen (1603).^[3] Voor dit schilderij is een vroege voorstudie bekend, nu in Amsterdam, maar onze tekening lijkt noch stilistisch noch compositorisch op dit blad.^[4] Palma’s tekenstijl is doorgaans ronder, kriebeliger en preciezer, zoals onder andere te zien is in het blad in New York.^[5] Van den Akker bracht de tekening daarnaast in verband met een studie in Parijs die door Cathérine Monbeig Goguel aan Francesco Morandini is toegeschreven en in de catalogus van het Louvre  abusievelijk als Het offer van Isaac wordt aangeduid.^[6] Deze studie toont de primo pensieri (eerste idee): zes snel geschetste composities met Kaïn en Abel in verschillende poses.^[7] De variant rechtsboven is omkaderd en hiervan is de Rotterdamse studie een uitwerking. De relatie tussen deze twee bladen is onbetwistbaar, maar onze tekening kan daarmee nog niet met zekerheid aan Morandini worden gegeven, vooral omdat diens tekeningen bijna altijd verfijnder zijn. De Christus in New York komt enigszins in de buurt van onze Kaïn, maar ook die studie is zachter en nauwkeuriger uitgewerkt.^[8]