Twee mannenkoppen in profiel naar links

Auteur: Rosie Razzall

Deze tekening vormde samen met I 109^[1] en een derde tekening in Cambridge (Mass.)^[2] ooit één blad. Als de bladen tegen elkaar geschoven worden (afb.) sluiten de hoofden en manen van de paarden op de achterkant en een deel van de wapenuitrusting rechtsonder in de hoek precies op elkaar aan.^[3] Het volledige blad toonde op de recto drie verticale rijen van steeds twee mannenkoppen die dezelfde kant opkijken, en op de verso zes paardenhoofden, gescheiden door horizontale lijnen, op lichtgrijs geprepareerd papier: een gangbare indeling van bladen uit een modelboek. De kunstenaar besteedde veel aandacht aan de individuele gelaatstrekken, kapsels en hoofddeksels van de geportretteerden. De recto van dit blad toont een man met een taps toelopende muts (berretta) met een omgeslagen rand^[4] en een andere man zonder muts met een smaller gezicht en een hoge kraag.

Waarschijnlijk werd het blad in drie afzonderlijke, rechthoekige composities opgedeeld voorafgaand aan of gedurende de periode dat het blad in de negentiende eeuw in bezit was van Karl Eduard von Liphart, want elk afzonderlijk blad draagt het stempel van deze verzamelaar. Ook los van elkaar behielden de bladen dezelfde verwervingsgeschiedenis totdat ze in 1908 in handen van verschillende kopers kwamen. Twee van de bladen werden door Franz Koenigs afzonderlijk van elkaar als werk van Pisanello (ca. 1395-1455) aangekocht. Die toeschrijving werd echter al snel in twijfel getrokken en in 1934 werden de bladen als tekeningen van Pisanello’s leermeester Gentile da Fabriano (ca. 1375- 1427) tentoongesteld.^[5]

Toch blijven de meningen verdeeld over de vraag of de tekening(en) terug zijn te voeren tot Noord-Italië/Verona of, zoals Degenhart/Schmitt opperden, tot Toscane/Siena. Deze suggestie berust grotendeels op een gelijkenis die de geportretteerden bezitten met een hoofd in profiel op een blad in Milaan,^[6] een werk dat Degenhart/Schmitt vervolgens echter zelf aan de werkplaats van Pisanello toeschreven.^[7] Over de situering in Siena merkten zij op dat de mannenkoppen op eenzelfde manier in profiel zijn getekend en omlijnd als in andere Toscaanse tekeningen, maar zachter dan in Florentijnse voorbeelden, zoals bladen in Wenen^[8] en Parijs^[9] die vaak meer weg hebben van karikaturen.^[10] Zij dateerden de bladen in Rotterdam en Harvard hooguit tien jaar na deze Florentijnse voorbeelden. De enorme variëteit aan hoofddeksels doet vermoeden dat de tekeningen eerder als referentiemateriaal voor uiteenlopende gezichtstypes, zoals aan te treffen in een mensenmenigte, dienden dan als portretten van specifieke personen.^[11] De inscripties in pen in inkt op de recto, die op het Rotterdamse blad nauwelijks leesbaar zijn, zijn kleuraanwijzingen. Degenhart en Schmitt erkenden dat dergelijke inscripties ook op tekeningen van hoofden in profiel door Pisanello zijn aangetroffen, zoals in het portret van keizer Sigismund van Luxemburg in Parijs.^[12]

Andere deskundigen kwamen tot de slotsom dat de tekeningen in Noord-Italië of Verona waren vervaardigd, waarbij sommigen ze met enig voorbehoud in de omgeving van Pisanello plaatsten. Mongan en Sachs, onbekend met de bladen in Rotterdam, opperden een toeschrijving van het blad in Harvard aan kunstenaars uit de kringen rond Pisanello,^[13] en ook Julian Hatton oordeelde in 1979 dat de tekeningen een ‘Noord-Italiaans karakter’ hebben en plaatste ze in Verona en de omgeving van Pisanello.^[14] Hattons suggestie dat deze mannenkoppen naar hoofden in fresco’s in Florence waren getekend is echter niet houdbaar. Ondanks zijn bewering lijken de mannenkoppen in de Rotterdamse tekeningen niet op de figuren in De Heilige Drie-eenheid door Masaccio (1401-1428) of op een soldaat in een van de fresco’s door Andrea da Firenze (overleden in 1377) voor de Spaanse kapel, beide in de Santa Maria Novella in Florence. Degenhart en Schmitt vergeleken de twee Rotterdamse tekeningen en het blad in Harvard ten slotte met meerdere studies door Pisanello in Parijs, en dit vormt juist het meest overtuigende argument om een toeschrijving aan deze kunstenaar af te wijzen. In de tekening van een monnik^[15] bijvoorbeeld, ging Pisanello’s aandacht vooral uit naar diens profiel maar werd de vorm van het hoofd nauwelijks aangegeven, en ook in de tekening van Alphonse d'Aragon^[16] kregen de gezichtstrekken meer aandacht dan het hoofd als geheel. In de Rotterdamse studies daarentegen worden hoofd, gezicht en schouders als één geheel opgevat. Inmiddels wordt de groep tekeningen in Rotterdam en Harvard al enige tijd niet meer als eigenhandig werk van Pisanello of afkomstig uit Toscane beschouwd, en eerder elders in Verona of Noord-Italië geplaatst.^[17] Bij gebrek aan concrete aanknopingspunten opteren wij in het geval van deze tekening voor een anonieme Noord-Italiaanse tekenaar.