De steniging van de heilige Stefanus

Auteur: Klazina Botke

Deze dynamische en drukbevolkte compositie toont de steniging van de heilige Stefanus, een van de eerste zeven diakenen. Zijn preken waren een doorn in het oog van de autoriteiten in Jeruzalem, waarop hij werd beschuldigd van godslastering en de stad uit gedreven: ‘Maar hij, […] de ogen houdende naar den hemel, zag de heerlijkheid Gods, en Jezus, staande ter rechter hand Gods. En hij zeide: Ziet, ik zie de hemelen geopend, en den Zoon des mensen, staande ter rechter hand Gods. Maar zij, roepende met grote stemme, stopten hun oren, en vielen eendrachtelijk op hem aan. En wierpen hem de stad uit, en stenigden hem […]’ (Handelingen 7:55-60). We zien hier het moment waarop Stefanus buiten de stadsmuur wordt belaagd door omstanders die op het punt staan hem te doden, de stenen al boven het hoofd geheven. De martelaar kijkt omhoog richting God de Vader en Christus die op een door engelen gedragen wolk zijn verschenen. Achter hen heeft de hemel zich geopend en zijn engelenkoren zichtbaar. De dramatiek van de gebeurtenis wordt versterkt door de donkere wassingen en het scherpe contrast tussen licht en schaduw. De vele details en kleine figuren doen vermoeden dat het blad een voorstudie is voor een zeer grote schildering, mogelijk een efemeer werk, gemaakt voor een speciale gelegenheid.

De voorstelling sluit goed aan bij het contrareformatorische gedachtegoed dat bepleitte dat kunst zowel theatraal als onderwijzend moest zijn. Rond 1600 werd in Florence het dramma cristiana populair: toneelstukken met een didactische functie en gebaseerd op de levens van christelijke heiligen, onder wie martelaren.^[1] Deze ontwikkeling had ook zijn weerslag op de beeldende kunst, wat zichtbaar is in de Rotterdamse tekening waarin de coulissewerking, de illusie van een oneindige hemel en de deus ex machina (verhalende techniek met een onverwachte ontknoping) zijn terug te vinden.

Op stilistische gronden is recentelijk door Van der Sman (2019) Bernardino Poccetti als maker voorgesteld.^[2] De stijl van de elegante figuren op de voorgrond doet inderdaad sterk denken aan het werk van deze Florentijnse meester, hoewel de lijnvoering in pen onrustiger is dan in de meeste van diens tekeningen.^[3] Volgens Porter was het Poccetti die rond 1600 de Venetiaanse manier van lichtweergave in zijn pen- en inktstudies overnam.^[4] Dit zou een verklaring kunnen zijn voor de sterke licht-donkercontrasten in deze tekening en mogelijk de reden waarom het blad vroeger werd toegeschreven aan de Venetiaanse meester Jacopo Tintoretto (1518-1594).^[5]

De tekening werd al vroeg gedoubleerd, waarschijnlijk ter consolidatie van de inktvraat; de keerzijde toont een schematische indeling van een wand in rood krijt. De invulling van de verschillende vakken is met enkele woorden in het Italiaans aangeduid. Het zijn geheugensteuntjes van de tekenaar die ook de afmetingen van de ruimte heeft aangegeven. De horizontale vouw met enkele gaatjes in het blad en het feit dat slechts één helft ervan betekend is, doen vermoeden dat de doublure uit een tekeningenboek komt. Zowel inhoudelijk als stilistisch lijkt er geen verband te zijn met de voorstelling met Stefanus op de voorzijde.^[6]