Vrouwenhoofd in profiel naar links

Auteur: Esmé van der Krieke

Arslan opperde voorzichtig dat deze tekening in zwart en rood krijt van een vrouwenhoofd in profiel door de Venetiaanse kunstenaar Leandro Bassano (1557-1622) werd gemaakt.^[1] Samen met drie broers was hij werkzaam in het zestiende-eeuwse familieatelier dat onder leiding stond van vader Jacopo (ca. 1510-1592). Ook de inscriptie ‘B.B. no: 113’ op de achterzijde van de tekening, die kenmerkend is voor de collectie van de verzamelaarsfamilie Sagredo, wijst in de richting van dit atelier. Doge Nicolò (1606-1676) was de grondlegger van deze collectie en gebruikte, om de makers van een werk aan te duiden, afkortingen van twee letters. Het opschrift in onze tekening staat voor ‘Bottega Bassanese’, oftewel het familieatelier van de Bassano’s.^[2] Ook de andere inscriptie op de achterzijde, ‘301 Aqueta’, is waarschijnlijk door Sagredo aangebracht, ditmaal om de techniek aan te duiden. Zo gebruikte hij het woord ‘lapis’ voor krijt en ‘aqueta’ of ‘aquesta’ voor pen in inkt.^[3]

In het geval van beide inscripties maakte Sagredo echter een verkeerde inschatting. Zo is onze tekening niet alleen overduidelijk in krijt in plaats van pen vervaardigd, maar is ook de toeschrijving aan de familie Bassano waarschijnlijk niet gegrond. Hoewel het gebruik van gekleurd krijt in portretstudies vaak met dit kunstenaarsatelier in verband wordt gebracht, laten toegeschreven tekeningen aan Jacopo Bassano in New York^[4] en Wenen^[5] zien dat diens portret- en kleurenstudies veel schilderachtiger en schetsmatiger zijn dan het Rotterdamse blad. Een portretstudie gemaakt door Leandro en nu in Amsterdam^[6] kenmerkt zich bovendien door een veel grovere lijnvoering dan in onze tekening het geval is.  

Het is waarschijnlijker dat onze tekening door een andere Venetiaanse kunstenaar werd gemaakt: Gabriele Caliari, die werkzaam was in het familieatelier van zijn vader Paolo Veronese (1528-1588). Dit wordt op overtuigende wijze beargumenteerd door Hans Huber, die benadrukt dat de manier waarop het oog, oor en wang zijn getekend identiek is aan die in een tekening in Parijs^[7] die hij eveneens aan Gabriele Caliari toeschrijft.^[8] Een nog grotere overeenkomst met de werkwijze van deze kunstenaar, hier voor het eerst onder de aandacht gebracht, is te zien in een tekening in Chicago.^[9] In die studie zijn namelijk niet alleen de uitpuilende ogen en precieze vorm van het oor overeenkomstig, maar paste de kunstenaar ook dezelfde zachte en subtiele krijttonen toe. Het blad in Chicago werd in eerste instantie toegeschreven aan Gabriele’s broer Carlo Caliari (1570-1596) aangezien het binnen een serie portretstudies van zijn hand past.^[10] Susanna Folds McCullagh echter schrijft het blad aan Gabriele toe; volgens haar zijn diens tekeningen namelijk minder beheerst dan die van zijn vader en broer, met simpeler weergegeven, generieke gezichten.^[11] Onze tekening getuigt van een vergelijkbare stijl en vertoont overeenkomsten met de bladen in Parijs en Chicago, wat een toeschrijving aan Gabriele Caliari het meest aannemelijk maakt.