De geboorte van Maria

Auteur: Rhoda Eitel-Porter

In deze kleine tekening is in brede, krachtige pennenstreken de volledige compositie voor De geboorte van Maria opgezet. De grote licht- en schaduwvlakken zijn met ruim geplaatste parallelle arceringen aangegeven, maar details, zoals gezichtsuitdrukkingen, zijn nog achterwege gelaten. De baby wordt links onder door twee vrouwen gewassen en ingebakerd, terwijl de jonge moeder, rechtop in bed, versterkende lekkernijen krijgt aangereikt en musicerende engelen de gebeurtenis luister bijzetten.

Zoals in 1956 voor het eerst door Luigi Grassi opgemerkt, en onafhankelijk door Janos Scholz,^[1] maakt de tekening deel uit van een reeks die scènes uit het leven van de Maagd Maria verbeeldt. Vier gerelateerde tekeningen, Joachim wordt verdreven uit de tempel, Annunciatie aan de heilige Anna, De ontmoeting van de heilige Anna en Joachim aan de Gouden Poort en De presentatie van Jezus in de tempel bevinden zich in Milaan.^[2] Een vijfde tekening, De presentatie van Maria in de tempel, voorheen in de collectie van Janos Scholz, bevindt zich nu in New York.^[3] Albert Elen is geattendeerd op nog een zesde tekening die van dezelfde hand zou kunnen zijn en in 2010 op een veiling in Parijs als een werk van Giulio Campi werd verkocht. Op dit blad zijn een tronende bisschop en verschillende andere figuren, onder wie de heilige Laurentius, verbeeld. Maar zelfs afgaand op een niet al te goede afbeelding en zonder het origineel te hebben gezien, is duidelijk dat deze tekening van een andere hand is dan die in Rotterdam, Milaan en New York; het blad mist bijvoorbeeld de krachtige contourlijnen die voor de genoemde groep werken typerend zijn.^[4]

De Rotterdamse tekening werd in 1926 door Franz Koenigs op een veiling in Parijs als een werk van Vittore Carpaccio (ca. 1465-1525/1526) gekocht en in 1933 ook als zodanig in Von Hadeln vermeld. Tietze/Tietze-Conrat plaatsten de tekening eveneens in Venetië, maar wezen de toeschrijving aan Carpaccio in 1944 in hun publicatie The Drawings of the Venetian Painters af.^[5] Het is inderdaad onwaarschijnlijk dat de tekening door Vittore of zelfs diens zoon Benedetto (werkzaam 1520-1560) werd vervaardigd, en er zijn verschillende andere tekenaars geopperd. Een vergelijkbaar watermerk als op dit blad werd in de jaren 1470 in Piedmont gebruikt.

Beslist zinvol is een vergelijking die voor het eerst door Tietze/Tietze-Conrat werd gemaakt met een tekening die deel uitmaakt van de collectie van de hertogen van Devonshire in Chatsworth House en daar als St Mark Preaching in the Piazza in Alexandria wordt beschreven.^[6] Deze tekening, waarin de compositie weliswaar verder is uitgewerkt, vertoont inderdaad overeenkomsten met de reeks studies voor de reeks over het leven van Maria, zoals de ver uiteen geplaatste parallelle arceringen en de ietwat starre, houterige weergave van de figuren die net niet driedimensionaal ogen, zelfs niet als ze enigszins diagonaal in de ruimte zijn geplaatst. Het blad in Chatsworth wordt met enig voorbehoud toegeschreven aan Giovanni Bellini’s leerling Lattanzio da Rimini, die van 1492 tot 1524 in Venetië werkte, dit op grond van het feit dat, zoals Von Hadeln in 1925 als eerste aanvoerde, een predikende Marcus een ongebruikelijk onderwerp is en de tekening mogelijk een studie is voor een schilderij dat Lattanzio in 1499 als deel van een reeks over het leven de heilige Marcus in de kapel van de zijdewevers in de Santa Maria dei Crociferi in Venetië schilderde.^[7] Het schilderij van Lattanzio is verloren gegaan, maar het vierkante formaat van de tekening komt overeen met dat van de twee bewaard gebleven schilderijen uit de kapel, waarvan er zich een in Berlijn bevindt en van de hand is van Cima da Conegliano (ca. 1459/1460-ca. 1517/1518), en de ander in de Liechtenstein-collectie in Vaduz. Peter Humfrey, die heeft opgemerkt dat de tekeningen waarschijnlijk voor een onbekende cyclus zijn vervaardigd, zoals die door Carpaccio zelf voor de Scuola degli Albanesi, schrijft: ‘Het zou kunnen dat Lattanzio de tekeningen maakte in de (ijdele) hoop de opdracht voor deze Albanesi-cyclus te krijgen. Onderwerp, formaat en datering zouden daarbij aansluiten. Maar het is en blijft gissen.’^[8]

Er zijn ook wel andere namen en werken in relatie tot de groep tekeningen genoemd. Zo werden de bladen in Chatsworth en Rotterdam met een toeschrijving aan de tekenaar van een tweetal studies in Londen gepubliceerd: De heilige Christoffel in Lycië en de De gevangenneming van de heilige Christoffel.^[9] Deze scènes uit het leven van de heilige Christoffel zijn, naar wordt aangenomen, van de hand van een medewerker van de werkplaats van Francesco Squarcione (1397-1468) in Padua, rond 1450. Maar ondanks enige gelijkenis tussen het blad in Museum Boijmans Van Beuningen en dat in het British Museum gaat het waarschijnlijk toch om twee verschillende kunstenaars. De in de werkplaats van Squarcione getekende figuren zijn langgerekter dan de compacte figuren in de tekeningen in Rotterdam, Milaan en New York. Ook de maatverhouding van de figuren wijkt af, al kan dit ook deels te wijten zijn aan de aard van de afgebeelde scènes.

Ugo Ruggeri opperde in 1979 Boccaccio Boccaccino (ca. 1465/1467-1524) als mogelijke tekenaar van deze groep bladen. Van deze kunstenaar, die voornamelijk in Cremona werkte, zijn maar zeer weinig onbetwiste tekeningen bekend. De toeschrijving wordt echter niet ondersteund door het beschikbare vergelijkingsmateriaal, en evenmin is de toeschrijving aan Lazzaro Bastiani (vermeld als 1449-1512), zoals meer dan eens is voorgesteld, erg overtuigend.^[10] Over het geheel genomen lijkt de tekenstijl van het Rotterdamse blad dichter bij die van Giovanni Bellini (1437-1516) te staan dan die van Carpaccio, al kunnen de tekeningen ook door een navolger uit dezelfde regio van ofwel de een, ofwel de ander zijn gemaakt en niet door een kunstenaar uit een Venetiaanse werkplaats.