Duinlandschap bij Haarlem

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze twee landschapstekeningen zijn, samen met een derde duinlandschap (gedateerd 1603) in de collectie Frits Lugt in Parijs, bijzondere getuigenissen van Goltzius’ interesse in de Hollandse duinen en geestgronden in de omgeving van zijn woonplaats Haarlem.¹ Twee van deze drie landschappen, namelijk de Rotterdamse tekening H 253 en het blad in Parijs, zijn gemonogrammeerd en 1603 gedateerd. Beide tekeningen zijn wat betreft stijl en uitvoering nauw verwant.² Het derde landschap (DN 199/96) is wat minder verfijnd getekend, maar komt desondanks zo overeen met de andere twee tekeningen, dat deze eveneens omstreeks 1603 ontstaan zal zijn.³ Het in het oog springende opschrift L.V.V. 1615 is van later datum, evenals het opschrift Lucas v. Vden op de keerzijde van het blad. In 1895 werd de tekening als werk van Lucas van Uden geveild en zo bleef het heten tot Haverkamp Begemann de tekening toeschreef aan Goltzius.⁴ Keyes opperde voorzichtig dat het landschap door Goltzius’ leerling Jacob Matham getekend zou zijn, een suggestie die geen bijval heeft gevonden.⁵

Wat de drie tekeningen uniek maakt, is dat zij de vroegst bekende, naturalistische uitbeeldingen zijn van het Hollandse landschap in de kuststreek – een onderwerp dat bij een volgende generatie Haarlemse en Amsterdamse kunstenaars, zoals Claes Jansz Visscher II (1586-1652), Esaias van Velde (1587-1630), Jan van de Velde II (ca. 1593-1641), Willem Buytewech (1591/92-1624) en Jan van Goyen (1596-1656), een hoge vlucht nam. Met zijn ‘naar het leven’ getekende duinlandschappen was Goltzius de eerste die het Hollandse landschap als zelfstandig thema in de Noord-Nederlandse kunst introduceerde.⁶

Het Duinlandschap bij Haarlem (H 253) is getekend vanaf een hoog gelegen duin en biedt een panorama over een uitgestrekt landschap met hier en daar een heuveltje en een nagenoeg vlakke horizon. De zee ligt achter ons en we kijken in oostelijke richting uit over de vlakke omgeving van Haarlem. Middenvoor staat een schapenboet – een schuur met een platte kant die dient als opslag voor hooi en ander schapenvoer – omringd door bomen en struikgewas, met rechtsvoor een duintje als repoussoir. Op de voorgrond lopen drie personen over een kronkelende weg. Rechts daarvan ligt een groepje boerderijen en ook verderop in het landschap – dat naar achteren toe steeds vlakker wordt – is er her en der bebouwing omringd door bosschages. De strakke lijn van de horizon is opgebouwd uit minutieus getekende lijnen en verticale streepjes. Ook andere details in de voorstelling, zoals de akkers, de groepjes boerderijen en figuren op de voorgrond, zijn minutieus getekend.

Op het Duinlandschap met een boerderij (DN 199/96) heeft Goltzius zijn pen wat losser gehanteerd, wat mogelijk samenhangt met het grotere formaat van de voorstelling. Ook hier stond de kunstenaar op een hoge duin, een uitloper van de duinenrij links. Hij keek in noordwestelijke richting: de zee ligt links, de duinen liggen links en rechtvoor, achter het vlakke land aan de duinrand. Rechts van het midden staat een boerderij met een goedgevulde hooiberg. Daarvoor liggen enkele heuveltjes, die zijn vormgegeven met parallelle arceringen in stevig aangezette, golvende penlijnen. Reznicek beschouwde deze penvoering als reminiscentie van Goltzius’ vroegere landschappen uit de tweede helft van de jaren 1590, maar Luijten wees er terecht op dat Goltzius ook in de vroege zeventiende eeuw vergelijkbare donkere, ‘slingerende’ arceringen wel bleef gebruiken als grafisch middel om een verschil tussen voor- en achtergrond te bewerkstelligen en zo dieptewerking te suggereren.⁷ Links van de boerderij steekt een rij lichtgekleurde bomen af tegen de rij donker aangezette bomen daarachter. Het perceel bomen is afgeschermd door een lange schutting. Daarvoor, bij de eerste aanzet van de duinen, zijn de hoofden en schouders van twee personen te zien. Op het tweede plan ligt grasland, aan de linkerkant gevolgd door een bosperceel en daarachter bebouwing.⁸ De duinen zijn getekend in dunne, lichtbruine penlijnen, die contrasteren met de golvende penlijnen op de voorgrond.

De naturalistische weergave van het duinlandschap in zijn directe omgeving betekende voor Goltzius een breuk met zijn landschapstekeningen uit de jaren 1590, die met hun grillige rotsformaties, hoge bergen en kronkelende rivieren nog geheel in de traditie van de zestiende-eeuwse berg- en fantasielandschappen staan.⁹ Als verklaring voor deze omslag naar het tekenen in de buitenlucht is wel gewezen op een passage in Goltzius’ biografie van Karel van Mander, waarin hij vertelt dat deze dagelijks lange wandelingen maakte vanwege zijn slechte gezondheid.¹⁰ Misschien dat Goltzius tijdens die tochten door de duinen oog kreeg voor de schoonheid van het landschap tussen zijn woonplaats en de Noordzee.

Ook is gewezen op de mogelijke invloed van de landschappen van de Meester van de Kleine Landschappen, een vooralsnog onbekende kunstenaar die omstreeks 1555-1560 in Antwerpen werkzaam was.¹¹ Hij was de ontwerper van een serie van 44 landschappen, die werden geëtst door de broers Joannes en Lucas van Doetecum en in de jaren 1559-1561 werden uitgegeven door Hiëronymus Cock.¹² Al deze landschappen tonen gezichten op dorpjes en boerderijen, omringd door bomen en houtwallen, velden en akkers met boeren, herders en dieren. Volgens het titelblad dat aan de reeks voorafgaat, betreft het plaatsen in de omgeving van Antwerpen die naar het leven getekend zijn.¹³ De prentenserie moet geliefd zijn geweest, want na de editie van Hiëronymus Cock volgden er in de zeventiende eeuw nog drie. Zo werd de serie in 1601 opnieuw uitgegeven door Philips Galle in Antwerpen, dus kort voordat Goltzius zijn duinlandschappen tekende.¹⁴ Misschien was het de hernieuwde belangstelling voor deze prentenserie met Vlaamse landschappen die Goltzius mede op het idee bracht het duinlandschap bij Haarlem naar het leven te tekenen.