De Heilige Familie met Johannes de Doper

Auteur: Esmé van der Krieke

Deze tekening is een kopie naar Andrea del Sarto’s schilderij De Heilige Familie met Johannes de Doper (ca. 1520), een werk dat nu in de Galleria Palatina in Florence (afb.) hangt.^[1] Domela Nieuwenhuis schonk de tekening in 1923 aan Museum Boymans, samen met nog een andere kopie naar het schilderij (inv. DN 120/17).^[2] Uit de vele kopieën die indertijd naar het werk van Del Sarto werden gemaakt, met De Heilige Familie als een van zijn meest bewonderde, valt op te maken dat de kunstenaar zeer geliefd was in het Florence van de zestiende eeuw. Dat kopiëren van schilderijen kon overigens verschillende redenen hebben en in verschillende media worden uitgevoerd; onze getekende kopie is zeer waarschijnlijk een oefening van een beginnend kunstenaar.

De maker van de tekening nam de compositie van het schilderij in grote lijnen over: een geknielde Maria wordt samen met Christus en Johannes de Doper gadegeslagen door een vermoeide Jozef die achter hen staat en met zijn hoofd op zijn armen leunt. De blikken van Maria en Johannes de Doper zijn gericht op het Christuskind dat aan hun voeten zit. Wat in vergelijking met het schilderij opvalt, is dat het landschap in de achtergrond en de rotsen in de voorgrond zijn weggelaten, waarschijnlijk omdat de kunstenaar zich vooral richtte op de juiste positionering van de figuren. De vele pentimenti laten zien dat hij tijdens het tekenen ook nogal wat wijzigingen aanbracht. Zo tonen de zwarte krijtlijnen bij de linkerheup van Johannes dat deze eerst veel ronder was. Ook moet de kunstenaar hebben geprobeerd om de pentimenti bij de schouders van Johannes met witte hoogsels weg te werken. Daarnaast laat het hoofd van het Christuskind duidelijk zien dat hij nog zoekende was naar de juiste verhoudingen van en tussen de figuren; het kind was eerst meer naar links gepositioneerd. Door de vele wijzigingen, de harde lijnen en de vlakke gezichten missen de gelaatsuitdrukkingen en houdingen van de figuren overtuigingskracht, een kwaliteit waar Del Sarto juist zo bekend om stond.

De Heilige Familie schilderde Del Sarto voor het privévertrek van de Florentijnse koopman Zanobi di Giovambattista Bracci (1488-1531 of later). Het werk was dus niet publiekelijk toegankelijk en kunstenaars konden zich bij het maken van kopieën dan ook niet op het origineel baseren.^[3] Een van die kopieën, nu in Boedapest,^[4] werd rond 1540 door een van Del Sarto’s leerlingen Pier Francesco Foschi (1502-1567) geschilderd en was zeer waarschijnlijk gebaseerd op voorstudies en kartons die Del Sarto ter voorbereiding van De Heilige Familie had gemaakt.^[5] Van dit voorbereidende materiaal zijn vier tekeningen in Amsterdam, Florence, Los Angeles, en Regina bewaard gebleven.^[6] Vooralsnog is niet te achterhalen of de kunstenaar van de Rotterdamse tekening ook tot deze tekeningen toegang had, of zich op een van de vele geschilderde kopieën naar De Heilige Familie baseerde.