Christus tussen de heiligen Cosmas en Damianus

Auteur: Klazina Botke

Ondanks enkele scheuren en spatvlekken die deze tekening ontsieren, is de subtiele en zachte modellering van de afgebeelde figuren nog altijd goed zichtbaar. Het blad is representatief voor de vroege tekenstijl van Allori, waarin deze stilistisch en technisch nog duidelijk zijn leermeester Agnolo Bronzino (1503-1572) volgde. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het werk vroeger aan hem werd toegeschreven.^[1] Door de relatie met een schilderij in Brussel, als eerste opgemerkt door Heikamp, kan het werk nu met zekerheid op naam van Allori worden gezet.^[2] Het Brusselse paneel is gedateerd rond 1559-1560, net na Allori’s terugkeer uit Rome. Tussen 1554 en 1559 verbleef de jonge kunstenaar een aantal malen in deze stad, waar hij zijn vaardigheden perfectioneerde door onder andere Het laatste oordeel van Michelangelo (1475-1564) te kopiëren.^[3] Zijn bewondering voor diens werk zien we terug in de manier waarop hier het brede en gespierde naakte lichaam van Christus is weergegeven. De houding van de Christusfiguur toont daarnaast enige gelijkenis met Michelangelo’s sculptuur van de verrezen Christus in de Santa Maria Sopra Minerva.    

De studie in Rotterdam wijkt op enkele punten van het uiteindelijke schilderij in Brussel af. Ten eerste werden de houding en attributen van de heiligen licht bijgesteld. Bovendien besloot Allori in het schilderij het boek van de linker heilige te openen en zo de anatomische studies daarin weer te geven.^[4] Ook werd Christus’ lendendoek aangepast, evenals de arma christi (passiewerktuigen), en het versierde ronde kapiteel. Deze kleine maar zichtbare verschillen, samen met enkele pentimenti, maken duidelijk dat het blad een voorstudie is en geen ricordo of kopie naar het paneel.

Lecchini Giovannoni en Costamagna opperden dat het werk in Brussel mogelijk door de familie Montauto werd besteld voor een kapel in de San Giovanni dei Fiorentini te Rome.^[5] Hier is echter geen direct bewijs voor. De monumentaliteit van de twee heiligen doet wel sterk denken aan die van de evangelisten die Allori rond dezelfde tijd in de Montauto-kapel in de Santissima Annunziata te Florence schilderde.^[6] Maar het zou ook goed kunnen dat dit werk werd vervaardigd in opdracht van de Medici familie, die al in de vijftiende eeuw de Arabische heelmeesters Cosmas en Damianus als patroonheiligen omarmde.^[7]