De heilige Ambrosius te paard verdrijft de ariaanse ketters

Auteur: Rosie Razzall

Deze tekening behoort tot een groep bladen, verspreid over verschillende collecties, die gerelateerd zijn aan Figino’s schilderij De heilige Ambrosius te paard verdrijft de ariaanse ketters, waarvoor de kunstenaar op 25 januari 1590 van Carlo Brivio namens de Tribunale dei Dodici di Provvisione di Milano de opdracht kreeg. Het altaarstuk was bedoeld voor een kapel (inmiddels verloren gegaan) in het Palazzo dei Giureconsulti.^[1] Sinds de voltooiing in 1591 is het werk altijd in Milaan gebleven (afb.).^[2]

Het schilderij is een eerbetoon aan de heilige Ambrosius, bisschop van Milaan van 374 tot 397, die de Niceense belijdenis onderschreef en de strijd aanbond met de aanhangers van het arianisme, een ketterse theologische stroming genoemd naar de stichter en priester Arius (256-336). De heilige Ambrosius weigerde aan de eisen van de arianen en andere heidense sekten tegemoet te komen, onder meer om hun diensten in een kerk in Milaan te houden, en wordt daarom vereerd als een van de vier Kerkleraren van de Rooms-Katholieke Kerk en beschermheilige van Milaan. Het schilderij toont de heilige met een bisschopsmijter op, een brandende fakkel in zijn hand en gezeten op een steigerend paard waaronder enkele arianen worden vertrappeld.

Veertien voorbereidende tekeningen voor dit schilderij bevinden zich in Venetië,^[3] nog eens twee in Lisabon^[4] en één in Windsor.^[5] Deze evidente voorstudies laten zien dat Figino verschillende compositorische varianten uitwerkte, waaronder het volledige paard in profiel, in spiegelbeeld en meerdere standen van het hoofd. De Rotterdamse tekening is nauw verwant aan het uiteindelijke schilderij en volgens Torrini en Pavesi vervaardigd in de laatste beslissende fase.^[6] Anderzijds kan de tekening ook een ricordo van het voltooide schilderij zijn. De witte hoogsels op de mijter en mantel van de bisschop en op de flank en hoog opgeheven hoeven van het paard volgen zeer secuur de lichtinval in het uiteindelijke werk, en de linkerhoef van het paard is precies zo afgesneden als in het schilderij. Ook de vastberaden lijnen waarmee de figuren die worden vertrapt zijn aangeduid lijken naar het voltooide werk te zijn getekend. Wat de relatie tussen dit blad en het uiteindelijke schilderij ook mag zijn, de witte dekverf op de donkerbruin geprepareerde grondering vormde het ideale medium voor ofwel het bepalen ofwel het vastleggen van de dramatische belichting van de uiteindelijke compositie. Hoewel Figino meestal in krijt of pen in inkt werkte, maakte hij af en toe ook gebruik van witte hoogsels op geprepareerd papier, en de stijl van deze studie doet erg denken aan de tekening De heilige Michaël verjaagt de opstandige engelen, in Windsor,^[7] en andere vergelijkbare voorbeelden.^[8]

Samen met een andere tekening door Figini^[9] belandde dit blad uit de collectie van Adriaan Domela Nieuwenhuis in 1923 in het museum. Beide bladen waren in de negentiende eeuw door de handen van kunsthandelaar Giuseppe Vallardi (1784-1863) gegaan, maar werden in de inventarislijst van Domela Nieuwenhuis nog niet aan Figino toegeschreven.^[10] Zowel A.E. Popham als Philip Pouncey herkenden de tekening tijdens een museumbezoek als een werk van Figino, maar de studie van Torrini werd pas in 1987 gepubliceerd.^[11] De twee Rotterdamse bladen en een tekening in New York^[12] waren ooit alle drie in het bezit van Vallardi, en zijn vermoedelijk de pen-in-bistertekeningen die Cesare Cantù in 1844 in de collectie van Vallardi omschreef en die kunsthistoricus Luigi Lanzi (1732-1810) in de achttiende eeuw in Milaan had gezien.^[13] Figino liet na zijn overlijden in 1608 de inboedel van zijn werkplaats, met vermoedelijk de meeste van zijn tekeningen, na aan zijn neef Ercole Bianchi (geboren in 1576).^[14] Veel van deze tekeningen raakten later verspreid.^[15] Een grote groep werd in Venetië aangekocht door consul Joseph Smith (ca. 1682-1770) en bevindt zich momenteel in Windsor, een andere groep kwam in handen van de schilder Giuseppe Bossi (1777-1815) en bevindt zich nu in de Gallerie dell’Accademia in Venetië, en nog een ander album, waarvan de restanten zich nu in New York bevinden, kwam in handen van de geestelijke Sebastiano Resta (1635-1714).^[16] De inscriptie ‘Figino’ onderaan dit blad is terug te vinden op veel van Figino’s tekeningen in Windsor,^[17] Venetië^[18] en elders, maar zijn mogelijk niet allemaal van dezelfde hand.^[19] Het feit dat we vrijwel identieke inscripties aantreffen op tekeningen die inmiddels in verschillende collecties zijn ondergebracht, doet echter vermoeden dat dit al vroeg moet zijn gedaan, mogelijk toen Ercole Bianchi de bladen in zijn bezit had.