Compositiestudie voor het martelaarschap van een heilige

Auteur: Albert Elen

Deze tekening behoort tot een groep van dertien bladen (S 18-30) die in 1935 met de Collectie Koenigs naar Rotterdam kwam. De verzamelaar had de werken in 1930 van de Florentijnse kunsthandelaar Luigi Grassi (1858‑1937) gekocht als zijnde van El Greco (1541‑1614). De bladen maakten deel uit van een verzamelalbum dat eerder in het bezit was geweest van Sir Archibald Alison (1757‑1867) uit Glasgow en begin jaren 1920 door Grassi was gedemonteerd (zie S 20). Hoewel de tekeningen indertijd aan El Greco werden toegeschreven, worden de meeste nu beschouwd als eigenhandig werk van Alessandro Maganza. Alle hebben dezelfde stilistische kenmerken en een aantal kan aan schilderijen van diens hand worden gerelateerd.

Sommige compositieschetsen in deze groep, waaronder deze tekening, bezitten dezelfde dynamische lijnvoering, waarbij soms onbedoeld de ijzergallusinkt is uitgelopen, wat typerend is voor Maganza's pentekeningen. De ondertekening in zwart krijt is in pen opgewerkt, zij het alleen in de voorgrond waar de centrale scène zich afspeelt. Linksonder zit op een trap een figuur van wie slechts het hoofd vluchtig in pen is aangeduid.

Het staande formaat van de compositie is aangegeven met een kaderlijn in zwart krijt, waaruit blijkt dat dit een voorstudie voor een schilderij was. Het tafereel werd tot voor kort omschreven als 'een heilige legende'.^[1] Een bebaarde man lijkt te midden van een menigte naar een graf te worden gedragen. De heilige heeft zijn handen gevouwen en kijkt op naar de hemel. Matarrese (2002) identificeerde het tafereel als Johannes de Evangelist die in zijn zelfgegraven graf afdaalt onder het toeziend oog van zijn leerlingen. Hij baseerde zich op een zeer gelijkende pen-en-inkttekening in Rio de Janeiro, met een arend, het attribuut van de apostel, in de voorgrond.^[2]

De Boer (2008) omschreef de Rotterdamse tekening als een graflegging van Johannes de Evangelist die gemaakt kon zijn voor het schilderij van de martelaarsdood van de apostel in het Oratorio Segreto di San Girolamo in Vicenza,^[3] een werk dat verloren is gegaan. De apostel daalt in de tekening echter niet vrijwillig in het gegraven gat af, zoals de christelijke traditie wil, maar wordt erheen gedragen om erin te worden neergelaten. Bovendien heeft hij een baard, terwijl Johannes de Evangelist de enige apostel is die meestal zonder baard wordt afgebeeld. Ook kan de tekening niet aan het schilderij in het Oratorio Segreto worden gekoppeld omdat dit werk niet het martelaarschap van deze heilige verbeeldt. Johannes werd in een vat met kokende olie geworpen, wat hij op wonderbaarlijke wijze overleefde. Een andere mogelijkheid is dat het hier gaat om de heilige Laurentius, die gedragen wordt naar het rooster (symbool van zijn martelaarschap) dat slechts door een vierkant op de grond is aangegeven. Uiterst rechts staat een man met een fakkel klaar om het vuur onder het rooster aan te steken. Maar ook deze interpretatie is niet overtuigend.

Het bebaarde, kale hoofd in deze tekening lijkt sterk op dat van de apostel Filippus in een tekening van zijn martelaarschap, nu in New York.^[4] De gebukte figuur uiterst rechts doet sterk denken aan soortgelijke figuren in een compositiestudie van het martelaarschap van de heilige Laurentius uit de voormalige collectie van C.R. Rudolf^[5] en op een andere tekening door Maganza, nu eveneens in New York.^[6]