Studie van een staand mannelijk naakt met gevouwen handen

Auteur: Albert Elen

Deze tekening maakt deel uit van een omvangrijke groep van meer dan zeventig bladen met gelijksoortige figuurstudies en het opschrift ‘G. Tintoretto’ in pen en bruine inkt. Deze bleven lange tijd bij elkaar: in de jaren 1640 werden ze door de bejaarde schoonzoon van de kunstenaar, Sebastiano Casser, verkocht en ergens in de tweede helft van de achttiende eeuw belandden ze in de collectie van de Britse schilder Sir Joshua Reynolds (1723-1792).^[1] Vijf van deze bladen kwamen in 1935 in de Collectie Koenigs terecht.^[2]

Hoewel de ‘Reynolds groep’ bestaat uit tekeningen die door verschillende leden van het atelier van Jacopo Tintoretto werden gemaakt, worden vele ervan beschouwd als eigenhandige werken. De authenticiteit van deze tekening is onbetwist. Er werd voor het eerst door Von Hadeln (1922) in zijn monografie over de tekeningen van Tintoretto over geschreven. Hij vergeleek de studie en een vergelijkbare tekening van een knielende figuur, nu in Florence,^[3] met herders in het schilderij De geboorte en aanbidding van het Christuskind (1583), nu in het Escorial. Het liet volgens hem zien hoe de kunstenaar zich voorbereidde op het schilderen van aangeklede figuren door eerst naaktstudies te tekenen.^[4] De toeschrijving van het schilderij wordt echter wel betwist, en de overeenkomsten zijn oppervlakkig.

Rossi (1975) beschouwde onze tekening als zwak en haastig uitgevoerd, daterend uit de laatste jaren van de loopbaan van de kunstenaar. Zij bracht de studie ook niet in verband met een werk dat in haar oeuvrecatalogus van Tintoretto’s tekeningen direct naast de onze staat afgebeeld: een zeer vergelijkbare studie, met een identieke classificatie, die zich nu in Londen bevindt.^[5] Hoewel het Londense blad iets kleiner is, lijken de figuren overeen te komen. Uit pentimenti in de onderarmen valt af te leiden dat het bij de Londense tekening waarschijnlijk om de prima idea gaat die vervolgens werd gekwadreerd en overgezet naar het Rotterdamse blad, waar de tekening werd aangepast. De houding van de figuur werd veranderd in een elegantere, maar ook lichtelijk ongebalanceerde pose, alsof de man ergens tegenaan leunt, met de handen ineengevouwen en het hoofd naar rechts gedraaid, wegkijkend in plaats van de blik naar beneden gericht.^[6] Ook de Rotterdamse tekening werd vervolgens weer gekwadreerd en overgezet, maar er is geen schilderij bekend met eenzelfde figuur in de compositie, zelfs niet het monumentale, ‘dichtbevolkte’ werk Het laatste oordeel in de Madonna dell’Orto in Venetië (ca. 1562-1564), zoals gesuggereerd werd door Tietze/Tietze-Conrat (1944). De enige overeenkomst die we kunnen vaststellen is die met de staande figuur helemaal links in Het laatste avondmaal (afb.) in het presbyterium van de San Giorgio Maggiore in Venetië. Deze laatste grote opdracht van Jacopo Tintoretto werd omstreeks 1592-1594 aan de hand van diens ontwerpen en onder zijn supervisie door zijn zoon Domenico (1560-1635) uitgevoerd. De figuur in het schilderij is in spiegelbeeld; hij leunt met zijn kont tegen de muur en houdt een stok in zijn ineengevouwen handen vast.^[7] Op zuiver stilistische gronden, zonder onze tekening met welk schilderij dan ook in verband te brengen, stelt Marciari een datering rond 1588-1590 voor.^[8] De vermeende relatie met het schilderij lijkt echter op een iets latere datum, omstreeks 1591-1592, in de vroege ontwerpfase van het schilderij te wijzen. Deze tekening en een studie van de hand van Domenico, ook in Rotterdam (I 75), zijn de enige bewaard gebleven voorbereidende tekeningen voor Het laatste avondmaal.