Studie van een zittend mannelijk naakt, naar een replica van Michelangelo's sculptuur van Giuliano II de' Medici van het Medici-grafmonument in de S. Lorenzo (Florence)

Auteur: Albert Elen

Dit dubbelzijdig betekende blad behoort tot een groep van drie tekeningen afkomstig uit de ateliervoorraad van Tintoretto die in verband kunnen worden gebracht met de levensgrote sculptuur door Michelangelo (1475-1564) van Giuliano II de’ Medici (1479-1516), hertog van Nemours. Het beeld staat in een nis boven diens monumentale graftombe in de Sagrestia Nuova van de San Lorenzo in Florence (1520-34). De graftombe zelf omvat twee grote marmeren sculpturen van naakte, allegorische figuren die, gezeten op voluten aan weerszijden van de sarcofaagdeksel, naar achteren leunen: een vrouw en een man die respectievelijk de nacht en de dag personifiëren. Giuliano is zittend weergegeven, gekleed in Romeinse wapenrusting en met zijn aanvoerdersstaf in de hand. Zijn hoofd is scherp naar rechts gedraaid; hij kijkt weg van het altaar in de richting van de alkoof aan de overkant, waar zich de sarcofagen van zijn vader Lorenzo il Magnifico (1449-1492) en diens broer en medeheerser Giuliano I (1453-1478) bevinden. In een symmetrisch arrangement ontwierp Michelangelo voor de muur aan de overkant een marmeren grafmonument voor Lorenzo II de’ Medici (1492-1519), hertog van Urbino en de neef van Giuliano II. Diens levensgrote beeltenis, naar links gericht, bevindt zich eveneens in een nis met twee vergelijkbare allegorische figuren die, eveneens naar achteren leundend, op zijn sarcofaag zitten: een man en een vrouw die respectievelijk de schemering en de dageraad belichamen.

Vrijwel onmiddellijk nadat ze waren geplaatst trokken de twee grafmonumenten van Michelangelo veel belangstelling en werden alom bewonderd. Om de virtuositeit van Michelangelo te bestuderen, maakten kunstenaars er gretig kopieën in uiteenlopende media van. In zijn Vita del Tintoretto (Venetië, 1642, pp. 6-7) vertelt biograaf Carlo Ridolfi (1594-1658) hoe Tintoretto uit Florence een aantal kleine schaalmodellen van de vier allegorische sculpturen, in 1557 vervaardigd door Daniele da Volterra (1509-1566), had weten te bemachtigen, en hoe hij deze bij kaarslicht had bestudeerd en er talloze tekeningen vanuit verschillende standpunten van had gemaakt. Ridolfi had het niet over modellen naar de sculpturen van de twee hertogen zelf, maar gezien deze en andere tekeningen is het waarschijnlijk dat Tintoretto er ook een van Giuliano’s beeld bezat. Vermoedelijk ging het hierbij om terracotta figuren op verkleinde schaal. In onze tekening is de zittende figuur naakt afgebeeld. Tintoretto moet dus ofwel hebben bedacht hoe de figuur er zonder kleding uitzag, ofwel een levend model hebben geïnstrueerd om in dezelfde positie te gaan zitten. Een andere, meer plausibele verklaring is dat Tintoretto een gipsafgietsel bezat van een kleine bozzetto, een soort maquette van de sculptuur gemaakt door Michelangelo zelf. Deze theorie is afkomstig van Byam Shaw (1976) en staat in diens beschrijving van twee andere, dubbelzijdig met houtskool betekende bladen in Oxford van dezelfde naakte figuur, gezien van rechts en in volledig aanzicht.^[1] Op de recto van ons blad zien we de figuur van links, met het van ons afgewende gezicht in verloren profiel.

Op de verso van ons blad staat een vergelijkbare tekening in dezelfde positie. Marciari wijst erop dat er in beide tekeningen sprake is van ‘de typerende afvlakking en té sterke nadruk op de schaduwen’, wat doet vermoeden dat het gaat om ‘kopieën van een andere tekening, gemaakt door twee verschillende tekenaars’.^[2] De mindere kwaliteit ervan wordt duidelijk wanneer we het werk vergelijken met de tekeningen in Oxford die veel nauwkeuriger zijn uitgevoerd en met een beter begrip van de musculatuur. Dit verschil in kwaliteit is te verklaren uit het feit dat Tintoretto niet alleen zelf studies van deze sculpturale modellen maakte, maar dat hij ook zijn leerlingen, onder wie drie van zijn eigen kinderen, als onderdeel van hun artistieke vorming liet deelnemen aan dit soort tekensessies. Ze legden de sculpturale modellen dan vanuit verschillende standpunten vast en volgden, al observerend, de instructies van de meester op. Ook maakten ze buiten deze sessies kopieën van diens eerder gemaakte tekeningen. Op vergelijkbare wijze tekenden Tintoretto en zijn leerlingen een aantal detailstudies van het hoofd, eveneens vanuit verschillende standpunten.^[3] In totaal bestaan er ongeveer veertig studies die Tintoretto en zijn assistenten naar replica’s van Michelangelo’s sculpturen voor de twee Medici-graftombes maakten.^[4]