Emblematische voorstelling: Superat solertia vires

Auteur: Yvonne Bleyerveld

In 1611 bracht de prentenontwerper, graveur en uitgever Crispijn de Passe een embleemboek op de markt, de Nucleus emblematum selectissimorum van Gabriel Rollenhagen.[1] De Passe deed dit samen met de Arnhemse boekverkoper Jan Janszoon de Oude, met wie hij sinds 1604 regelmatig samenwerkte.[2] Het embleemboek verscheen in Keulen, de stad die de familie De Passe nog in datzelfde jaar om religieuze redenen zou verlaten. De Nucleus bevat honderd emblemen die door De Passe ontworpen en gegraveerd werden.[3]

Enkele voortekeningen voor dit invloedrijke embleemboek zijn bewaard gebleven, waarvan de voorstelling met brandend hart (D I 86) er één is.[4] De tekening is het ontwerp voor embleem 39 dat over liefdestwijfel gaat. Het hart staat ingeklemd tussen een gespannen boog en een op het hart gerichte pijl aan de ene, en een anker aan een paal aan de andere kant. Het motto luidt ‘Speque metuque pavet’ – het siddert tussen hoop en vrees. De boodschap van het embleem is dat een hart gevuld met brandende liefde niet alleen hoop, maar ook vrees kent.[5]

In 1613, twee jaar na het verschijnen van Gabriel Rollenhagens’ Nucleus gaven Crispijn de Passe en de Arnhemse boekverkoper Jan Janszoon de Oude een tweede deel uit, getiteld Selectorum emblematum centuria secunda.[6] Dit embleemboek verscheen in Utrecht, waar de familie De Passe zich in 1611 vanuit Keulen gevestigd had. Ook dit tweede deel bevat honderd emblemen. Opnieuw ontwierp en graveerde Crispijn de Passe de voorstellingen, nu mogelijk geholpen door zijn zonen Simon en Crispijn de Passe de Jonge.[7]

De voorstelling van een eekhoorn die op een stuk hout een rivier oversteekt (D I 87), is een ontwerptekening voor het tweede embleem uit deze nieuwe serie.[8] De strekking luidt ‘succesvolle sluwheid’ of ‘zelfhulp met alle middelen’.[9] De eekhoorn komt veilig aan de overkant door zijn staart als zeil te gebruiken. Wie alle middelen inzet, bereikt op eigen kracht zijn doel, is de moraal. Het motief van de slimme eekhoorn op een houtvlot komt vanaf de zestiende eeuw voor in diverse embleemboeken.[10] Ook Roemer Visscher neemt het diertje op in zijn embleemboek Sinnepoppen uit 1614, voorzien van het motto ‘Helpt u selven’.[11]

In 1615-17 publiceerde Jan Janszoon the Elder van beide embleemboeken een Nederlandse editie, waarbij de tweehonderd emblemen voorzien werden van Nederlandse teksten geschreven door auteur en uitgever Zacharias Heyns (ca. 1566-1630).[12]

Franz Koenigs kocht beide tekeningen als werken van Virgil Solis. Toen de twee prentontwerpen na restitutie by the government of the German Democratic Republic to The Netherlands in 1987 terugkwamen in Rotterdam, schreef de toenmalige conservator Bram Meij ze aan Crispijn de Passe toe.[13]