Restituties: lopende en afgehandelde verzoeken

De Restitutiecommissie

De Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog (de Restitutiecommissie) in Den Haag adviseert de minister van OC&W volgens het verruimde teruggavebeleid van de rijksoverheid over individuele verzoeken tot teruggave van cultuurgoederen die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn verdwenen. Particulieren en niet-rijksoverheidsinstellingen kunnen gezamenlijk kwesties voor (bindend) advies aan deze commissie voorleggen, op basis van artikel 2.2 van het instellingsbesluit. Meer informatie vindt u in het restitutiebeleid en de jaarverslagen en adviezen van de Restitutiecommissie.

Lopende restitutieverzoeken

Restituties en afgehandelde restitutieverzoeken

• Koenigs Collectie 
• Elf majolica schalen uit de verzameling Eugen Gutmann (verdeling 2022)
• Twee objecten uit de verzameling van Emanuel Vita Israël (restitutie 2020)
• Gosschalk: het schilderij Berglandschap met boomstronk door Jacob van Geel (afgehandeld 2019)
• Schloss: het schilderij Stilleven met tulp door Dirk van Delen (restitutie 1999)
• Ornstein: de tekeningen Koningsgraf en Ingang van een moskee door Marius Bauer (restitutie 2000)
• Leefsma: het schilderij Lezende vrouw zittend in het gras aan de rand van een weiland door Nicolaas van der Waay (restitutie 2000)
• De Vries: de tekening Staande jonge boerin door George Hendrik Breitner (restitutie 2001)
• Flersheim-Eberstadt: de tekening Godsvertrouwen door Jan Toorop (restitutie 2001)
• Flersheim-Eberstadt: het schilderij De Theems door Jan Toorop (restitutie 2009)

Restitutie van twee objecten uit de nalatenschap van Emanuel Vita Israël

Bij het herkomstonderzoek werd op de inventariskaarten van de wijwateremmer en bronzen kandelaar de naam Vita Israël als voormalig eigenaar aangetroffen. Na verder onderzoek bleek dat deze Joodse apotheker en kunstverzamelaar Emanuel Vita Israël (1873-1940) kort na de Duitse inval op 15 mei 1940 zelfmoord heeft gepleegd. Zijn nagelaten collectie waaronder de wijwateremmer en kandelaar, kwam op 7 november 1940 ter veiling bij de Amsterdamse firma Mensing & Zoon, Frederik Muller & Co. alwaar Mr. J.W. Frederiks (1889-1962) het zeer waarschijnlijk kocht. In 1968 gaf de heer Frederiks de wijwateremmer en de kandelaar in bruikleen aan Museum Boijmans Van Beuningen. In 1994 werden deze aan het museum geschonken als onderdeel van de collectie van Mr. J.W. Frederiks. Het museum heeft in samenspraak met de vertegenwoordiger van de erven van Vita Israël, in het voorjaar van 2019, de twee objecten voorgelegd voor bindend advies aan de Restitutiecommissie. Eind juli 2020 heeft de Restitutiecommissie geadviseerd dat de gemeente Rotterdam en daarmee het museum gehouden zijn tot restitutie van de twee objecten aan de erven Vita Israel. In oktober 2020 zijn de twee objecten overgedragen aan een vertegenwoordiger van de erven.

Gosschalk was een Joodse kunstverzamelaar en kunstenaar uit Den Haag die in 1943 werd weggevoerd en achtereenvolgens gevangen zat in Barneveld, Westerbork en Theresienstadt. Voordat hij werd opgepakt moest hij schilderijen inleveren bij de Duitse roofinstantie Liro. Hij overleefde de oorlog en keerde terug naar Den Haag waar hij in 1952 overleed. Na de oorlog heeft Gosschalk gecorrespondeerd met de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK). Hieruit blijkt dat hij meerdere werken verloren is tijdens de oorlog. Het schilderij van Jacob van Geel wordt in deze correspondentie niet genoemd.

Aangezien het na onderzoek onbekend is gebleven hoe en wanneer Vitale Bloch 'Berglandschap met boomstronk' heeft verworven, heeft het museum de erven Gosschalk benaderd en in samenspraak met hen in de zomer van 2017 het werk voorgelegd voor bindend advies aan de Restitutiecommissie.

In het najaar van 2019 heeft de Restitutiecommissie uitspraak gedaan en geoordeeld dat het museum (de gemeente Rotterdam) niet gehouden is tot restitutie. Uit het aanvullende onderzoek uitgevoerd door het Expertisecentrum Tweede Wereldoorlog en Restitutieverzoeken komt naar voren dat Vitale Bloch het schilderij al in of voor 1940 heeft verworven. Zie hier het volledige advies van de Restitutiecommissie. 

Samen met de erfgenamen van de heer Gosschalk bekijkt het museum hoe de herkomstgeschiedenis van ‘Berglandschap met boomstronk’ goed naar voren kan worden gebracht.

Het schilderijtje is na de restitutie aan de erven Schloss op 20 december 2000 in Parijs geveild, waar het voor 1,4 miljoen gulden werd verkocht aan een Franse particuliere verzamelaar.

Literatuur
- Frits Scholten, 'Rotterdamse grootmoedigheid', Openbaar Kunstbezit 42/6 (1998), p. 2; - Edward Grasman, 'Vitale Bloch: de jonge jaren', RKD Bulletin 2 (2010), pp. 2-13.

Restitutie van de tekeningen ‘Koningsgraf’ en ‘Ingang van een moskee’ door Marius Bauer

In 2000 gaf de gemeente Rotterdam de twee tekeningen ‘Koningsgraf’ en ‘Ingang van een moskee’ door de Nederlandse oriëntalistische kunstenaar Marius Bauer (1867-1932) uit eigen beweging terug aan de rechtmatige erfgenamen. Uit het onderzoek uitgevoerd door historicus dr. A.J. Bonke in het kader van het onderzoeksproject Museale Verwervingen 1940-1948 bleek dat deze kunstwerken in 1943 door dr. D. Hannema, de toenmalige directeur van Museum Boymans, samen met een tekening van George Hendrik Breitner en een schilderij van Nicolaas van der Waay, waren aangekocht van Eduard Plietzsch, medewerker van de roofinstelling Dienststelle Mühlmann. 

Op de achterzijde van een van de tekeningen van Bauer stond ‘Verz. Mevr. D. Ornstein Rafaelplein 21, Amsterdam (Z)’. Het onderzoek naar de erfgenamen werd voortgezet in het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag en het bevolkingsregister van Amsterdam. Hierdoor konden de vier erfgenamen worden opgespoord. Op 20 juni 2000 besloot het Rotterdamse College van B&W om de kunstwerken aan hen te restitueren, waarna op 8 augustus van dat jaar de overdracht plaatsvond aan de executeur-testamentair van de erven van mw. F.S.B. Ornstein.

In opdracht van de Gemeente Rotterdam verrichtte Bonke een aanvullend herkomstonderzoek, dat in april 2000 uitmondde in een rapportage. Daarin is het kunstwerk geïdentificeerd en de precieze herkomst beschreven. Hieruit bleek dat het werk eigendom was van de heer I.H. Leefsma (1879-1943) uit Amsterdam en in 1942 zonder zijn toestemming door een NSB’er, die op 8 december 1941 was aangesteld als ‘Verwalter’ over Leefsma’s bedrijf, met 64 andere voorwerpen was ingeleverd bij de roofbank Lippmann, Rosenthal & Co. (Liro) in Amsterdam. De Liro verkocht het schilderij vervolgens aan de roofinstelling Dienststelle Mühlmann. Eduard Plietzsch, medewerker van de Dienststelle Mühlmann, bood het schilderij samen met drie tekeningen (twee van Marius Bauer en een van George Hendrik Breitner, alle drie met een andere herkomst) te koop aan in een brief van 7 juli 1943 aan dr. D. Hannema, directeur van Museum Boymans. Deze ging op het aanbod in en kocht de vier kunstwerken.

Leefsma en zijn echtgenote zijn in maart 1943 omgekomen in concentratiekamp Sobibor. Zij hadden de vereniging De Joodse Invalide in 1937 aangewezen als hun enige erfgenaam. De vereniging heeft al in 1951 geprobeerd om een aantal kunstwerken uit de collectie Leefsma, waaronder dit schilderij van Van der Waay, terug te vinden, maar zonder resultaat.

Restitutie van de tekening ‘Godsvertrouwen’ en het schilderij 'De Theems' door Jan Toorop

Godsvertrouwen
‘Godsvertrouwen’ (1907) is een gekleurde tekening van de belangrijke Nederlandse kunstenaar Jan Toorop (1858-1928), die in 1943 aan het museum werd geschonken door twee leden van het Stichtingsbestuur. De tekening was aangekocht bij de Haagse kunsthandelaar Herman d’Audretsch. Deze had de tekening op zijn beurt verworven van een Duitse kunsthandelaar. Het werk was op de kunstmarkt gekomen nadat de Duitse bezetter in 1942 in Amsterdam de bezittingen in beslag had genomen van Ernst Flersheim (1862-1944). Flersheim was een Duitse Jood die in maart 1937 was uitgeweken naar Nederland. Hij was sinds 1905 bevriend met Jan Toorop en had verscheidene werken van hem in zijn bezit. In 1943 werden hij en zijn vrouw bij een razzia in Amsterdam opgepakt en overgebracht naar het overgangskamp Westerbork.

Nadat in 1954 een eerste claim op de tekening van de erfgenamen van Flersheim door het bestuur van de museumstichting was afgewezen, volgde in 1999 een afwijzing van een hernieuwde claim. Pas na lang touwtrekken is de tekening uiteindelijk door de museumstichting overgedragen aan de erfgenaam Walter Eberstadt in november 2001. Dit gebeurde tegen betaling van fl. 2000, het bedrag dat waarschijnlijk door de twee schenkers voor de tekening was betaald in 1943. Dit bedrag komt niet overeen met de huidige marktwaarde van het werk, die vele malen hoger ligt.

De Theems
‘De Theems’ (1885), een vroeg werk van de belangrijke Nederlandse kunstenaar Jan Toorop (1858-1928), werd in 1937 door de toenmalige eigenaar Ernst Flersheim (1862-1944) - die bevriend was geweest met de kunstenaar en verscheidene werken van hem in bezit had - verkocht aan de Haagse Kunsthandel G.J. Nieuwenhuizen Segaar. Flersheim was als Duitse Jood in maart 1937 uitgeweken naar Nederland. Kort daarna vond de transactie plaats tussen Flersheim en Nieuwenhuizen Segaar. Het schilderij bevond zich op dat moment in Londen en werd na de koop vanuit Londen naar Nederland overgebracht. Het werk werd samen met een schilderij van Bart van der Leck bij de kunsthandel gekocht door Museum Boijmans, en was een van de eerste aankopen van het museum op het gebied van moderne kunst. Flersheim ontving voor het schilderij ƒ 3.500,- van de handelaar; het museum betaalde voor de werken van Toorop en Van der Leck tezamen een bedrag van ƒ 6.000,-.

In 2005 besloten de erfgenamen van Ernst Flersheim, de Gemeente Rotterdam en Museum Boijmans Van Beuningen gezamenlijk een bindend advies te vragen aan de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, omdat er een geschil was ontstaan tussen de Gemeente Rotterdam en de erfgenamen van Ernst Flersheim over het schilderij ‘De Theems’ van Jan Toorop. Op 12 maart 2008 heeft deze haar advies afgegeven. De Restitutiecommissie heeft geconstateerd dat het werk als gevolg van omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime door de toenmalige eigenaar is verkocht. Daarnaast heeft de commissie geoordeeld dat geen sprake geweest is van onzorgvuldig handelen door het Museum Boijmans dan wel de Gemeente Rotterdam bij deze aankoop.

Het bindend advies van de commissie luidt: “De Gemeente Rotterdam is gehouden tot teruggave van het schilderij ‘De Theems bij Londen’ aan de erfgenamen van Ernst Flersheim, tegen betaling door deze erfgenamen van een bedrag van € 30.397,50 aan de Gemeente Rotterdam.”

De prijs van ruim € 30.000 die door de commissie is vastgesteld is de geïndexeerde prijs waarvoor het werk in 1937 door Flersheim werd verkocht; deze komt niet overeen met de huidige marktwaarde van het werk, die vele malen hoger ligt.

Het werk 'De Theems' is begin 2009 overgedragen aan de erfgenamen van de heer Flersheim, de heer Walter A. Eberstadt te New York en zijn zus A.J. Collier-Eberstadt te Londen. Het werk 'Godsvertrouwen' in 2001. 

Onderzoek gepubliceerd
Het museum heeft de geschiedenis rondom deze twee kunstwerken uitputtend gedocumenteerd en laten onderzoeken door drs. Anita Hopmans, hoofdconservator moderne kunst bij het RKD. De resultaten van haar onderzoek zijn gepubliceerd in het rapport Omstreden bezit. Over de herkomst van twee werken van Jan Toorop in het Museum Boijmans: het schilderij De Theems (1885) en de tekening Godsvertrouwen (1907). 

Zie ook:
A. Hopmans, Verwerving en restitutie: de zaak Toorop / Acquisition and Restitution: the Toorop Case, Rotterdam (Boijmans Studies) 2008.