t/m 14 januari 2018
Virtuositeit en verbeeldingskracht: Boijmans toont Rembrandt-etsen uit eigen collectie
De wereldberoemde schilder Rembrandt van Rijn was ook een virtuoze etser en prentkunstenaar. 60 prenten van hem zijn nu te zien in de presentatie 'Virtuositeit en verbeeldingskracht: Rembrandt-etsen uit eigen collectie'.
Samen met Dürer, Piranesi, Goya en Picasso behoort Rembrandt tot de allergrootste prentkunstenaars uit de kunstgeschiedenis. Zijn etsen zijn toonbeelden van virtuositeit en verbeeldingskracht. Ze zijn het resultaat van de nooit aflatende vernieuwingsdrang waarmee de kunstenaar de grenzen van dit medium heeft verkend.
Europese bekendheid
Rembrandt verwierf met zijn grafische werk al tijdens zijn leven Europese bekendheid. Toen al keek men met bewondering en verbazing naar de spontane en ongedwongen lijnvoering, de bijzondere lichtregie en het intensieve gebruik van de drogenaald. Hoe gewild zijn etsen waren bij verzamelaars blijkt wel uit de bijnaam van een van zijn meesterwerken: De honderdguldenprent.
Een greep uit de tentoonstelling
Eigen leermeester
Rembrandt was nog geen twintig toen hij voor het eerst ging etsen. Hij leerde zichzelf met vallen en opstaan de finesses van het vak, geïnspireerd door het werk van tijdgenoten. Etsen was voor hem niet slechts bijzaak. Hij wilde zich als graficus kunnen meten met de groten uit het verleden, zoals Lucas van Leyden en Albrecht Dürer. Zo bouwde hij een uitzonderlijk groot oeuvre op van ruim 300 prenten. De meeste hebben een Bijbelse voorstelling, maar daarnaast zijn nagenoeg alle andere genres vertegenwoordigd.
Meer over Rembrandt
Rembrandt van Rijn werd in Leiden geboren. Na zijn leerperiode bij onder anderen de schilder Pieter Lastman in Amsterdam startte hij een werkplaats in Leiden. Hij werd succesvol met...
Bekijk volledig profielRembrandt-etsen uit eigen collectie
In de tentoonstelling zijn de 60 allermooiste en zeldzaamste bladen uit de collectie te zien. Daarbij horen landschapsprenten, zoals Landschap met drie boerenhuizen aan een weg, genrevoorstellingen, portretten, zelfportretten en religieuze taferelen zoals De heilige Hieronymus bij een knotwilg. Een hoogtepunt is ook De drie kruisen uit 1653-1655, misschien wel de indrukwekkendste en beslist de meest experimentele van alle Rembrandtprenten.
Naast deze hoogtepunten worden enkele latere afdrukken en kopieën getoond, waardoor de collectie in volle breedte zichtbaar wordt. Zo is bijvoorbeeld Een blinde liereman en zijn familie aan de deur van een huis in rode inkt niet door Rembrandt zelf afgedrukt maar door een latere uitgever die de hand had weten te leggen op de originele etsplaat.
Het overgrote deel van de Rembrandt-grafiek van Museum Boijmans Van Beuningen stamt uit schenkingen, waarvan die van Adriaan Domela Nieuwenhuis (1923) de voornaamste is. De collectie telt ruim 200 bladen, met behalve eigenhandige afdrukken van de meester zelf ook postume afdrukken uit de 17de eeuw, herdrukken uit de 18de en 19de eeuw, kopieën en navolgingen. Een ruime selectie van deze prenten wordt nu voor het eerst als groep geëxposeerd. De prenten zijn met steun van de Stichting Boek en Wurm gerestaureerd en geconserveerd.
Video: restauratie van Rembrandt prenten
Hoe restaureer je prenten? Kijk mee hoe deze prenten van Rembrandt weer mooi en wit worden!
De favoriete Rembrandt-etsen van conservator Peter van der Coelen
Conservator Prenten en tekeningen Peter van der Coelen stelde de tentoonstelling samen. Dit zijn zijn favoriete werken uit de presentatie:
De heilige Hieronymus bij een knotwilg
“De voorstelling van deze prent is niet geëtst maar geheel met de drogenaald in de koperplaat gekrast. Dat leverde een radicale vormgeving op, met een hoekige en expressieve lijnvoering. Ook de belichting is uitzonderlijk. Tussen het diepe zwart flitsen hier en daar figuren op. Alleen Christus aan het kruis is grotendeels belicht. Hier gaat het niet om de details van het verhaal maar om de overrompeling door het geheel.”
De drie kruisen
“Rembrandt gaf het etsen na 1658 geleidelijk op. Tot zijn late prenten behoort een groep vrouwelijke naakten die hij tekende naar levend model. Deze vrouw met haar voeten in een beekje is daarvan een voorbeeld. Het sterke licht-donkercontrast waarmee Rembrandt de prent uitvoerde, wordt in dit exemplaar wat getemperd door het gelige Japanse papier waarop het is afgedrukt.”
Vrouw die haar voeten baadt in een beekje
“Dit exemplaar van de bekende Rembrandt-ets met een rondtrekkende straatmuzikant is gedrukt in rode inkt. Dat heeft de kunstenaar niet zelf gedaan, maar degene die de oorspronkelijke koperplaat bezat in het begin van de 18de eeuw. Deze uitgever, wiens naam onbekend is, heeft afdrukken in rood gemaakt van minstens 23 prenten van Rembrandt. Daarvan zijn tegenwoordig maar weinig exemplaren getraceerd: nog geen dertig.”
Een blinde liereman en zijn familie aan de deur van een huis
“Dit is een bijzonder fraai voorbeeld van de latere landschapsprenten van Rembrandt, opgezet in de etstechniek en daarna bewerkt met de drogenaald. Er is geen specifiek herkenbare locatie uitgebeeld, maar dergelijk boerderijen waren volop te vinden in de omgeving van Amsterdam. Bij het maken van de prent heeft Rembrandt zich gebaseerd op schetsen die tijdens zijn tochten tot stand kwamen.”
De windmolen
“Rembrandt heeft de constructie van de molen zorgvuldig uitgebeeld. Als zoon van een molenaar moet hij verstand van zaken hebben gehad. Afgaand op de craquelures in het midden is er iets mis gegaan in het etsproces; vermoedelijk barstte de etsgrond. Ondanks dit defect werd het een zeer succesvolle prent, waarvan Rembrandt zelf diverse edities heeft gedrukt.”
Zelfportret met Saskia
“De geëtste zelfportretten van Rembrandt stammen grotendeels uit zijn vroege periode. Hier heeft hij zichzelf uitgebeeld terwijl hij zit te tekenen of te etsen. Naast hem zit zijn vrouw Saskia van Uylenburgh, met wie hij twee jaar tevoren was getrouwd. Het echtpaar is niet weergegeven in eigentijdse kleding, maar in 16de-eeuws kostuum.”
Landschap met drie boerenhuizen aan een weg
“Dit is een bijzonder fraai voorbeeld van de latere landschapsprenten van Rembrandt, opgezet in de etstechniek en daarna bewerkt met de drogenaald. Er is geen specifiek herkenbare locatie uitgebeeld, maar dergelijk boerderijen waren volop te vinden in de omgeving van Amsterdam. Bij het maken van de prent heeft Rembrandt zich gebaseerd op schetsen die tijdens zijn tochten tot stand kwamen.”
Gerelateerde werken in deze tentoonstelling
De etstechniek uitgelicht
Etsen is een eeuwenoude prenttechniek die sinds de 16de eeuw op grote schaal is toegepast. De ets is een spontane kunstvorm en geeft vaak de volle expressiviteit van de kunstenaar weer. De ets is een toegankelijk en relatief goedkoop medium waar kunstenaars volop mee kunnen experimenteren. Etsen vertonen daarom ook vaak spontane taferelen vol menselijke emotie. Maar hoe worden deze etsen technisch vervaardigd? Kijk mee met zeven korte animaties die Tomas Schats voor het museum maakte en volg het proces achter deze bijzondere prentvorm.
Preparatie en tekening
In deze drie video’s zien we wat er zo bijzonder is aan de etstechniek. In een koperen plaat die bedekt is met een laagje was wordt een voorstelling getekend met een scherpe naald. Door een chemisch proces bijt de voorstelling zich in de koperplaat. De etsplaat is nu klaar om afgedrukt te worden.
Rembrandt’s droge naald techniek
De beroemde kunstenaar Rembrandt van Rijn was een virtuoze etser. Kenmerkend voor zijn etsen is het veelvuldig gebruik van de ‘droge naald’-techniek. De manier waarop de tekening in de koperplaat wordt aangebracht is anders dan via het ets procedé. Immers in plaats van te tekenen in de zachte waslaag, krast men zo met de naald in de ‘droge’ plaat. Het effect na afdruk van de plaat is anders dan lijnen die door het zuur in de plaat zijn gebeten. Door het krassen wordt het koper omhoog gedrukt waardoor smalle braampjes ontstaan langs de ingekraste lijnen. De inkt hoopt zich op langs de braam waardoor de afdruk een karakteristiek fluwelig effect krijgt. Meestal bewerkte Rembrandt geëtste platen na met de droge naald, om de tekening te verfijnen. In sommige gevallen vervaardigde Rembrandt de hele voorstelling met de droge naald-techniek.
Benieuwd naar deze prenten? Neem dan een kijkje in de online bestandscatalogus van de Rembrandt prenten in de collectie van het Museum Boijmans Van Beuningen.
Naar de bestandscatalogusNa het klaarmaken van de etsplaat kan er worden gedrukt. Etsen worden met zwarte inkt afgedrukt op papier. Hierdoor heeft de ets een zwart-wit kleurenschema met grijstinten. Door met de hoeveelheid inkt en de diepte van de groeven te spelen kan de kunstenaar variatie aanbrengen in de kleurtonen op de ets.
De uitgewerkte etsplaten kunnen herhaaldelijk gebruikt worden om prenten mee af te drukken. Door de reproduceerbaarheid van de ets kan het werk van de kunstenaar dus makkelijker in grote oplages worden verspreid. Bij iedere druk slijt de etsplaat echter iets verder af en wordt de voorstelling vager. Door de etsplaat opnieuw te bewerken met een naald kan de etsplaat toch nog langer mee.
