Pure Rubens

‘Rubens kon alles’, zegt Friso Lammertse, conservator oude schilder- en beeldhouwkunst van Museum Boijmans Van Beuningen. ‘Werkelijk alles lukte hem. En dat is in zijn olieverfschetsen ontzettend goed te zien. Ze tonen zijn werkwijze en zijn enorme plezier in het schilderen.’

Olieverfschets

Rubens bereidde zijn werken doorgaans voor met een schets van olieverf op paneel. Een verrassende materiaalkeuze, want wie schetst er nu met olieverf? Rubens was daarin niet de eerste, maar wel een cruciaal vernieuwer: niemand paste de olieverfschets op zo’n veelomvattende wijze toe als hij.

Dat hij veel belang hechtte aan die schetsen, bleek na zijn overlijden. Honderden olieverfschetsen had hij in zijn atelier bewaard. Ze waren merendeels van hemzelf, maar hij bezat ook enkele schetsen van bewonderde kunstenaars als Titiaan en Tintoretto. Daarmee was hij de eerste die de kunsthistorische waarde onderkende. In later eeuwen nam de belangstelling voor Rubens’ olieverfschetsen, inmiddels geliefd als verzamelobject, alleen maar toe. Onder invloed van stromingen als het impressionisme werd het losse karakter van de schetsen steeds hoger aangeslagen, net als de duidelijk zichtbare toets van de kunstenaar.

Mooiste Rubens schetsen vanuit de hele wereld

Museum Boijmans Van Beuningen en het Museo Nacional del Prado in Madrid bezitten beide een unieke verzameling olieverfschetsen van Peter Paul Rubens. Al jarenlang bestaat de gezamenlijke wens om de mooiste werken uit beide collectie samen te brengen en aan te vullen met topstukken uit andere musea, zodat een uniek overzicht ontstaat. De tentoonstelling 'Pure Rubens' vindt plaats in de grote Bodonzaal (1500 m2) van het museum. De tentoonstelling geeft voor heel even toegang tot de kamer waarin Rubens zijn meest persoonlijke werken bewaarde. De selectie schetsen uit beide musea zal worden aangevuld met bruiklenen van over de hele wereld zoals de Metropolitan Museum of Art in New York, het Art Institute in Chicago, The J. Paul Getty Museum in Los Angeles, Museo Thyssen-Bornemisza in Madrid, The National Gallery in Londen en het Louvre in Parijs. De vijfenzestig mooiste olieverfschetsen vanuit de hele wereld zijn te zien in Rotterdam. Door de medewerking van deze musea kan het hele werkoeuvre van Rubens (1605-1640) in deze tentoonstelling in volle glorie worden getoond.

God van de schilders

De ‘god van de schilders’, zo werd Peter Paul Rubens (1577-1640) door zijn tijdgenoten genoemd. Niet zonder reden: Rubens was één van de meest invloedrijke en succesvolle schilders van zijn tijd, met een ongekend hoge en gevarieerde productie. Landschappen, portretten, religieuze en mythologische voorstellingen, jachtstukken, ontwerpen voor titelpagina’s, poorten, praalwagens en wandtapijten – het ging hem allemaal even gemakkelijk af. Rubens was niet altijd voorbestemd om schilder te worden. Als jongen van goede komaf volgde hij de Latijnse school en diende hij enige tijd als page in adellijke kringen. Een wetenschappelijke en politieke carrière, in het voetspoor van zijn oudere broer Philip, leek voor de intelligente Rubens al uitgestippeld. Toch kiest hij in 1594 voor de schilderkunst. Rubens is dan net vijf jaar terug in Antwerpen. Zijn jeugdjaren heeft hij doorgebracht in Keulen, waar zijn ouders zich vestigden vanwege de godsdienstoorlogen in de Nederlanden. Vermoedelijk was vader Jan protestant; Rubens zelf zou, net als de rest van zijn familie, altijd overtuigd katholiek zijn. 

Rubens’ belangrijkste leermeester in het schildersvak is de Antwerpenaar Otto van Veen. Van hem krijgt hij een grote liefde voor de Italiaanse renaissance mee. In 1600 vertrekt Rubens naar Italië, waar hij acht jaar zal blijven. Zijn schilderkunst wordt sterk beïnvloed door de klassieke traditie, die hij goed bestudeert, en de eigentijdse Italiaanse kunst waarmee hij in die periode in aanraking komt. 

Verrijk je bezoek

Bij de tentoonstelling is een Nederlandse en Engelse audiotour beschikbaar waarmee je meer te weten komt over Rubens als kunstenaar en de verhalen die hij in zijn werken zo krachtig wist te verbeelden. Op aanvraag bieden wij ook rondleidingen door de tentoonstelling in het Engels, Duits en Frans. De audiotour is voor € 3,00 online te reserven en tijdens de tentoonstelling te huur bij de Informatiebalie van het museum. 

Voor doven en slechthorenden is een transcript beschikbaar.

Peter Paul Rubens - Van schets tot schilderij

Peter Paul Rubens (1577-1640) is in zijn tijd een grootheid. Hij krijgt prestigieuze opdrachten van vorstenhuizen uit heel Europa en heeft een succesvol bedrijf met vele assistenten.

Museum Boijmans Van Beuningen bezit honderden prenten naar Rubens' ontwerp, een prachtige collectie tekeningen en ruim twintig schilderijen, voornamelijk olieverfschetsen. Het hoogtepunt is een tapijt met een voorstelling uit het leven van Achilles. Bijzonder is dat het museum ook zeven olieverfschetsen bezit, die het ontwerp zijn voor de tapijtserie waarvan dit exemplaar onderdeel is.

Bloeiend bedrijf

Voordat hij zich in Antwerpen vestigt, reist Rubens enkele jaren naar Mantua, Genua, Rome, Milaan en Madrid. Hij bestudeert daar de schilderkunst van onder meer Titiaan, Michelangelo en Caravaggio en ontwikkelt daaruit zijn eigen barokke schilderstijl.

Vanaf 1608 bouwt hij in Antwerpen een bloeiend atelier met vele assistenten op. Antwerpen is op dat moment het belangrijkste culturele en religieuze centrum van Noord-Europa, vanwege de grote haven. In veel gevallen maakt Rubens het eerste ontwerp, waarna hij het schilderen overlaat aan zijn assistenten. Hij ziet zorgvuldig toe op de juiste uitvoering en vaak verzorgt hij ook zelf de allerlaatste afwerking van details.

Zijn atelier brengt verschillende succesvolle schilders voort, die later zelf ook weer een eigen atelier gaan beheren. Onder hen zijn Anthonie van Dijck en Jacob Jordaens.

Schets of modello

Rubens maakt om verschillende redenen olieverfschetsen op een handzaam formaat. Ze dienen vaak als hulpmiddel voor zijn assistenten, maar in sommige gevallen worden ze ook aan de opdrachtgever getoond. In de 17de eeuw bemoeien opdrachtgevers zich vaak uitdrukkelijk met de uitvoering van het werk dat zij laten maken. Ook een grootmeester als Rubens moet voor aanvang van een opdracht een ‘modello’ kunnen laten zien: een voorbeeld aan de hand waarvan hij het uiteindelijke werk maakt.

Strikte taakverdeling

Voor elk schilderij dat Rubens maakt, maakt hij zelf de eerste schetsen. Deze maakt hij op klein formaat en met losse hand, vaak op een lichtgrijze ondergrond. Met kleine toetsen verf geeft hij in deze schetsen aan met welke kleuren hij wil werken. Hiermee gaan de assistenten dan aan de slag. Zij prepareren het schilderoppervlak, zetten de compositie op en kleuren deze in volgens de aangegeven schets. In het laatste stadium, wanneer de compositie zo goed als compleet is, komt de meester zelf weer aan bod. Hij schildert de laatste details, perfectioneert de stofuitdrukking of accentueert een schaduw.

Deze werkwijze verklaart dat in elk van Rubens’ schilderijen de ‘hand’ van de meester zelf herkenbaar is, maar dat hij toch een ongewoon hoge productie heeft. Rubens werkt overigens niet altijd zo. Hij maakt ook grote schilderijen helemaal zelf zonder tussenkomst van een assistent. Daarnaast lijkt het erop dat Rubens soms alles overlaat aan een getalenteerde medewerker, inclusief het maken van de ontwerpschets. Dat gebeurt dan wel geheel in de stijl van de meester.

Voor deze grote opdracht gaat Rubens nauwkeurig te werk. Voor elk van de acht episodes maakt hij een olieverfschets, hiervan zijn er zeven in het bezit van het Museum Boijmans Van Beuningen. Deze ontwerpen worden uitgewerkt op panelen (zogenaamde ‘modelli’) die ongeveer tweeënhalf keer zo groot zijn. Deze panelen dienen op hun beurt als voorbeeld voor nog grotere kartons, die patronen voor de wevers vormen. Het museum bezit één tapijt uit deze Achilles-serie. De serie is een groot succes, er zijn namelijk vele edities van geweven.

Een onbekend tapijt

Het is bijzonder dat Museum Boijmans Van Beuningen één van de tapijten heeft weten te verwerven voor de collectie. De verblijfplaats van het door Daniël Eggermans (?-1643) geweven tapijt, dat oorspronkelijk deel uit heeft gemaakt van de waarschijnlijk eerste editie van de serie, is lange tijd onbekend geweest. Het duikt op in een particuliere verzameling tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling over de Achilles-serie in 2003.
Deze tentoonstelling is samen met het Museum Nacional del Prado in Madrid georganiseerd en heeft de olieverfschetsen uit Rotterdam en de ‘modelli’ uit de Madrileense en andere collecties samengebracht. Het tapijt volgt getrouw het modello, weliswaar in spiegelbeeld. Rubens houdt er al in zijn schetsen rekening mee dat de tapijten in spiegelbeeld worden geweven. Vandaar dat Achilles op de olieverfschets en het modello zijn zwaard met zijn linkerhand trekt. In deze serie toont de wever zijn meesterschap, vooral in de uitdrukking van de hoofden. In latere series, geweven door anderen, worden de hoofden dikwijls karikaturen.

Nummer vijf in de reeks van de acht olieverfschetsen, ‘Briseis wordt aan Achilles teruggegeven’, ontbreekt in de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen. Deze schets bevindt zich in de collectie van een museum in Detroit. Tot zeker 1794 zijn de acht schetsen samen geweest, in dat jaar worden ze als geheel aangeboden op een veiling.

Twee van de acht schetsen, ‘Achilles temidden van de dochters van Lycomedes’ en ‘Briseis wordt aan Achilles teruggegeven’, worden na deze veiling van de serie gescheiden. De twee schetsen komen in 1922 weer op de markt. Eén schets wordt gekocht door het echtpaar Whitcomb die het later schenkt aan Detroit Institute of Arts. De ander wordt gekocht door Rubens-liefhebber Franz Koenigs. Vanwege financiële moeilijkheden wordt de schets in 1940 verkocht aan kunsthandelaar Jacques Goudstikker, die al in 1933 de zes andere schetsen op een veiling heeft gekocht voor D.G. van Beuningen. Van Beuningen schenkt vrijwel direct na deze aankoop de serie aan het Museum Boijmans.

Achilles

De bijna onsterfelijke Achilles is een van de grote helden uit de Romeinse en Griekse mythologie. Achilles is de zoon van Peleus de koning van Myrmidonen en de zeegodin Thetis. Het meest bekende verhaal is Achilles’ deelname aan Griekse zijde aan de Trojaanse Oorlog, die is ontstaan nadat Paris van Troje de vrouw van de Griekse koning Menelaus heeft ontvoerd. Achilles, door zijn moeder is hij ondergedompeld in de rivier de Styx, is onkwetsbaar voor zijn tegenstander. Alleen zijn hiel, daar waar zijn moeder hem tijdens het onderdompelen boven water heeft gehouden, blijft zijn zwakke plek. Op deze plek, de zogenaamde achilleshiel, wordt de held uiteindelijk door een fatale pijl geraakt.
De meest beroemde versie van dit verhaal is te vinden in de Ilias, geschreven door de Griekse dichter Homerus, die ongeveer 800 voor Christus leeft. Homerus beschrijft Achilles als een jonge, dappere en vechtlustige held, liefdevol voor zijn vrienden, maar koelbloedig in zijn strijd. Rubens baseert zijn Achilles serie grotendeels op dit verhaal. De Ilias beschrijft echter slechts de laatste tien jaar van de Trojaanse Oorlog, voor een complete verbeelding van Achilles’ leven heeft Rubens zich op meerdere bronnen moeten baseren. Zo baseert hij zijn uitbeelding van het onderdompelen van Achilles in de Styx op het verhaal van de Romeinse dichter Publius Papinius Statius. Deze dichter leeft rond het begin van de jaartelling.

Waarom Rubens kiest voor het uitbeelden van het leven van de held Achilles is onbekend, wellicht dat de opdrachtgever Fourment dit bij hem oppert. Maar het is ook mogelijk dat Fourment als een soort tussenpersoon handelt voor een nu onbekende eerste opdrachtgever. De schetsen over het leven van Achilles laten hoe dan ook zien dat de geleerde en virtuoze Rubens ook weleens een fout maakt. In de serie wordt in de eerste schets de kleine Achilles aan zijn linker enkel vastgehouden door zijn moeder, terwijl hij in de laatste schets dodelijk door zijn rechter hiel wordt geschoten.