De rijke hangt men in de schoorsteen

Auteur: Judith Niessen

Een beul staat op een ladder en hijst een man met een strop om zijn nek en een kruis in zijn handen naar boven een schoorsteenmantel in. De bedoeling is duidelijk: linksboven bungelen de voeten van een opgehangene. Deze tot nog toe ongepubliceerde tekening is een letterlijke verbeelding van een oud en voor ons onbekend spreekwoord: ‘De rijke hangt men in de schoorsteen’. Het wil zoveel zeggen als, wie geld of goederen heeft, kan veel afkopen, zoals een veroordeling. In de schoorsteen hing vroeger het vlees aan haken in de schouw te drogen. Dit kon als omkoopmiddel ingezet kon worden.¹

Spreekwoorden waren in de zestiende eeuw bij een breed publiek ongekend populair. Talloze publicaties met verzamelde spreekwoorden zagen tot ver in de zeventiende eeuw het licht. Hiervan zijn de bekendste en meest invloedrijke de diverse uitgaven van de Adage van Erasmus, die soms meer dan vierduizend spreekwoorden bevatten en die eindeloos werden herdrukt.² De eerste verzamelbundel met gezegden in het Nederlands verscheen in 1549, waarna nog vele bundels in die taal zouden volgen.³ Ook in de beeldende kunst staat het verbeelden van spreekwoorden in een lange traditie. Al in de marges van vijftiende eeuwse manuscripten werden ze uitgebeeld. Uit de zestiende eeuw kennen we diverse Duitse en Nederlandse houtsneden waarin spreekwoorden zijn verbeeld die worden begeleid door een moralistisch gedicht.

Pieter Bruegel de oudere was een exponent van deze traditie. Hij gebruikte diverse spreekwoorden in zijn prentontwerpen, zoals de Grote vissen eten de kleine in Wenen, en in zijn schilderijen, zoals het beroemde Dorpsgezicht met Nederlandse spreekwoorden uit 1559 in Berlijn.⁴ Echter, in geen van de aan Bruegel toegeschreven werken komt het hier verbeelde spreekwoord voor. Wel werd het uitgebeeld door zijn zoon Pieter Brueghel de jongere (1564-1638) in zijn versies van De Nederlandse Spreekwoorden, die hij naar zijn vader schilderde.⁵ In deze werken zijn in de herberg links, achter de visrokende man, bungelende benen in een schoorsteenmantel te zien. Ook Sebastiaen Vrancx schilderde het gezegde in zijn door Bruegel geïnspireerde Stadsgezicht met spreekwoorden in Brussel. Daar is het motief te zien in het huis op de rechtervoorgrond, achter de man die riemen snijdt.⁶

Vermoedelijk baseerde de maker van deze tekening zich op een nu onbekende gravure, die oorspronkelijk deel uitmaakte van een serie medaillons met spreekwoorden, gedateerd rond 1568, waarvan er nu nog twaalf bekend zijn. Lange tijd werd Bruegel zelf als inventor van deze serie beschouwd. Nu wordt algemeen aangenomen dat ze afkomstig zijn van een onbekende navolger.⁷ Rondom de gegraveerde spreekwoorden bevinden zich tekstbanden met een verklarende inscriptie. De maten van de gravures zonder tekstband komen overeen met die van de tondo op het hier besproken blad. De spreekwoorden bieden, net als De rijke hangt men in de schoorsteen, een cynisch commentaar op de maatschappij.

De rijke hangt men in de schoorsteen is met fijne contouren getekend heeft regelmatig geplaatste korte en langere arceringen en kruisarceringen. Er is sprake van een minimale licht-schaduwwerking. De tekening oogt nogal vlak en mechanisch Nog twee tekeningen zijn gekopieerd naar de reeks. Een vroege zeventiende-eeuwse kopie in Londen geeft het spreekwoord Het is vergeefs bedelen voor de deur van de dove (afb) weer en een kopie in Berlijn toont Het hooi loopt het paard achterna.⁸ De Londense kopie is weliswaar niet van dezelfde hand, maar wel goed vergelijkbaar met de hier beschreven tekening. Beide zijn uitgevoerd in dezelfde techniek en zijn zeer lineair van opzet met dezelfde regelmatige en vlakke arceringen. De rijke hangt men in de schoorsteen zal dan ook rond dezelfde tijd zijn ontstaan en wordt in de vroege zeventiende eeuw gedateerd.