De vogelvangers

Auteur: Albert J. Elen

Dit is de originele voortekening voor een prent in een omvangrijke reeks van 104 jachtvoorstellingen, in Antwerpen uitgegeven door Philips Galle met de titel Venationes Ferarum, Avium, Piscium […] (ill. 1).¹ De tekening is gebaseerd op een kleine voorbereidende schets, nu in New York² en is gegraveerd door Jan Collaert II, één van de graveurs die aan dit project meewerkten. De prentserie was aanvankelijk beperkter van opzet, 43 prenten voorafgegaan door een titelblad met een opdracht aan Cosimo de’Medici, uitgegeven in twee edities door Galle in 1578-1580.³ Deze uitgave was zo’n succes dat er nog 61 prenten naar ontwerpen van Stradanus werden gemaakt, die voortborduurden op het thema van de jacht op uiteenlopende soorten dieren.⁴ De ontwerptekeningen voor deze rond 1596 door Galle in twee edities, één van 32 en één van 29 prenten, uitgegeven vervolgreeks, waartoe ook de Rotterdamse tekening behoort, zijn door Stradanus gedurende een groot aantal jaren geleverd. De complete prentreeks heeft nog verschillende edities gehad in de zeventiende eeuw.

De eerste uitgave van Galle was gebaseerd op een eerdere serie van zes prenten, uitgegeven door zijn leermeester Hiëronymus Cock (en zijn erven) in Antwerpen in het jaar van zijn overlijden 1570, gevolgd door twee uitgaven van elk zes prenten in 1574 en 1576.⁵ Hiervoor heeft Stradanus in 1567 de ontwerptekeningen geleverd. Om het copyright, dat de weduwe Cock zorgvuldig bewaakte, te omzeilen liet Philips Galle door Stradanus nieuwe ontwerpen tekenen, die variaties betroffen op de eerdere ontwerpen, aangevuld met nieuwe jachtvoorstellingen. Deze eerste prentserie is een grafische vastlegging van de 28 grote wandtapijten met jachtvoorstellingen binnen brede decoratieve borders, die Stradanus tussen 1561 en 1567 had ontworpen in opdracht van Cosimo de’ Medici (1389-1464) voor de Villa Medicea in Poggio a Caiano, een dorp ten westen van Florence.⁶ Voor deze serie heeft Stradanus de ontwerpen gereed voor verdere verwerking op cartons aangeleverd. Dit waren grote tekeningen op ware grootte uitgevoerd op aaneen gemonteerde vellen zwaar papier, die als modellen dienden voor de tapijtwevers in de Arazzeria Medicea en na gebruik zijn weggegooid. De serie van Cock is dus direct na voltooiing van de tapijten (1568) tot stand gekomen.

Stradanus gebruikte verschillende antieke en contemporaine bronnen voor de beschrijvingen van de diverse jachten, waaronder Plinius’ Historia naturalis en het Livre de chasse van Gaston Phebus.⁷ Voor de uitbeelding van de jacht op vogels beschikte hij over het Librum ruralium commodorum van Pietro de’Crescenzi, een verlucht manuscript dat in 1471 voor het eerste in druk verscheen. Stradanus heeft de jacht op uiteenlopende soorten inheemse en exotische zoogdieren, reptielen, vissen en vogels en de specifieke jachtmethoden voor elk gedetailleerd en met grote inventiviteit uitgebeeld.

In de Rotterdamse ontwerptekening worden vogels (rietzangers) gevangen met behulp van lokvogels, een destijds alom toegepaste methode: drie uilen zijn in een open veld met kleine bosjes neergezet op krukjes, waaraan ze met touwtjes aan de poten zijn vastgebonden. Een vierde uiltje staat op een  kooitje. De uiltjes dienen om kleine vogels te lokken die hun weerloze nachtelijke belagers komen pesten. Op de grond liggen lijmstokken, die door als struiken gecamoufleerde jagers worden uitgestoken. Manden staan naast hen klaar om de dode vogels in te doen. In de achtergrond wordt gejaagd met behulp van een klapnet, een methode die Stradanus in een andere compositie uitvoeriger heeft uitgebeeld.⁸ Op de voorgrond is een klein gezelschap bezig om dode vogels op te bergen in manden, terwijl een klein kind geknield naar de jachtpartij kijkt.

Stradanus heeft de vogeljacht meerdere malen getekend voor de prentserie, met telkens andere soorten en vangstmethodes. Ook het vertrek en de terugkeer van de jacht beeldde hij uit. Een vergelijkbare tekening is in Parijs, het ontwerp voor nr. 21 [81] in de prentreeks.⁹ De vogels (spreeuwen) vliegen daar met de poten vastgebonden aan lange gelijmde lijnen om andere vogels te lokken en te kunnen vangen; ook is er een vogel (raaf) aan een paaltje vastgebonden om agressieve vogels aan te trekken. In de ontwerptekening voor prent nr. 40 in de reeks, nu in Cambridge, is de jacht op kraanvogels uitgebeeld, die zich met hun koppen klemzetten in papieren kokers in hun poging het aas onderin te bereiken.¹⁰ Beide tekeningen hebben een overeenkomstige indeling van de compositie, met jagers op de voorgrond verdekt opgesteld tussen bomen en struikgewas, en de feitelijke jacht op het helder verlichte middenplan, zij het spiegelbeeldig ten opzichte van de Rotterdamse tekening.