Studie naar een buste van de ‘Pseudo-Seneca’

Auteur: Yvonne Bleyerveld

De hier zorgvuldig nagetekende buste werd vanaf de late vijftiende eeuw beschouwd als het portret van de Romeinse stoïcijnse filosoof, schrijver en politicus Lucius Annaeus Seneca (1 v. Chr. - 65 n. Chr.). Met de ontdekking in 1813 van een portret van Seneca uit de Romeinse tijd, voorzien van diens naam, hield de identificatie van deze portretbuste met de filosoof echter niet langer stand. Sindsdien wordt dit portrettype – een oude man met een opgeheven kin, een half geopende mond, een snor, krullende baard en lange haarlokken die over zijn oren en voorhoofd vallen – aangeduid als ‘Pseudo-Seneca’. Mogelijk gaat het om een Hellenistisch portret uit de tweede eeuw voor Christus van de Griekse dichter Hesiodus. In ieder geval moet de uitgebeelde persoon in de Romeinse tijd zeer geliefd geweest zijn, want er zijn veel antieke exemplaren van bewaard gebleven. Ook bestaan er tal van replica’s in marmer, gips en terracotta van latere datum.¹

Bekend is dat Rubens in Italië een eigentijdse replica van de ‘Pseudo-Seneca’ verwierf en deze bij zijn terugkeer naar Antwerpen in 1608 meenam. De sculptuur komt in Rubens’ werk herhaaldelijk voor, zoals op zijn groepsportret De vier filosofen uit 1611-1612 en op een tekening in New York die door Lucas Vorsterman in prent gebracht werd.²

Prinz veronderstelde dat het deze ‘Pseudo-Seneca’ uit Rubens’ collectie was die De Gheyn op het besproken blad natekende.³ Aannemelijker is de suggestie van Van Regteren Altena dat De Gheyn de buste uitbeeldde die zich vóór 1618 in de collectie van Sir Dudley Carleton in Den Haag bevond, de stad waar De Gheyn zich kort na 1600 vestigde.⁴ Een andere mogelijkheid is dat de kunstenaar een replica van de beroemde portretbuste bestudeerde bij een van de geleerden in Leiden met wie hij tijdens zijn Leidse jaren contacten onderhield, of zelf een dergelijke kop bezat.⁵ De Gheyn beeldde de buste nogmaals uit, maar dan vanuit een andere hoek, op zijn geschilderde vanitasstilleven uit 1621.⁶

Ook de Leidse kunstenaar David Bailly (1584-1657), maakte een tekening van ‘Pseudo-Seneca’ (gedateerd 1624) en gaf de buste een prominente plek in een van zijn vanitasstillevens.⁷ Dit wijst erop dat er in de directe omgeving van beide kunstenaars een ‘Pseudo-Seneca’ voorhanden was en dat in de vroege zeventiende eeuw de filosoof Seneca niet alleen in de kringen rond Rubens, maar ook in de Noordelijke Nederlanden, geliefd was.