Belgica Florens - Belgica Destructa: allegorie op de bloei en het verval van de Nederlanden

Auteur: Albert J. Elen

Deze tekening is een bijzonder document: het is een allegorische uitbeelding van de gevolgen van de voor de Nederlanden, met name het zuidelijke deel, desastreuze oorlog met de Spanjaarden.

De voorstelling is gecompartimenteerd door een loggia.¹ Daar bovenop troont onder een pergola een rijk geklede dame, gekleed als een vorstin, met kroon en scepter, frontaal zittend tussen dubbele kariatiden met uitpuilende geldzakken, onder een door een heraldische adelaar opgehouden baldakijn. Links en rechts wordt de handel over land en over zee verbeeld door een beladen wagen met tweespan en een bewapend koopvaardijschip met volle zeilen. Dit bovenste deel van de voorstelling is een allegorie op de voorspoed van de Nederlanden. Het onderste deel van de compositie verwijst naar de tegenspoed van de Nederlanden ten gevolge van de jarenlange oorlog. Vrouwe Belgica is hier berooid van alle rijkdom voorgesteld: verwarde haren, half ontbloot bovenlijf, de handen ineengeslagen en de blik vertwijfeld ten hemel gericht. Zij zit tussen door de plunderende buitenlandse (Spaanse) troepen leeggeroofde geldkisten, kapotgemaakte kostbaarheden en verscheurde boeken. Achter haar ligt in de verte een brandende stad en links en rechts dragen gehelmde soldaten hun buit weg.

De tekening is vroeger opgevouwen geweest tot een achtste van het huidige formaat en zo waarschijnlijk in een boek, een binnenzak of een portefeuille bewaard. De contouren zijn ‘doorgegriffeld’ - met een stompe naald overgetrokken - en de achterzijde vertoont sporen van rood krijt. Dit betekent dat de voorstelling is overgebracht op een koperplaat om te worden gegraveerd. De tekening is inderdaad het ontwerp voor de titelprent in een atlas met twintig landkaarten van de Nederlanden, die waarschijnlijk is gegraveerd en uitgegeven door de Vlaamse cartograaf Frans Hogenberg (ca. 1538-1590) in Keulen rond 1588.² Aangezien de onderhelft van de titelprent (met de treurende Belgica), in spiegelbeeld is gekopieerd in de 1587 gedateerde titelprent van een andere atlas (het Itinerarium Belgicum),³ kan de complete titelprent 1585-1587 worden gedateerd.⁴ Hogenberg heeft meer dan honderd losse prenten met onderschriften uitgegeven die episodes uit deze woelige periode in de Vaderlandse geschiedenis, en met name de plundering van Antwerpen, tot in de gruwelijkste details uitbeelden (bekend als Hogenbergs ‘Geschichtsblätter’).⁵

De prent van de halve compositie is middenboven, op de architraaf, voorzien van de inscriptie ‘BELGICA FORTUNA QUERIT LACHRIMOSA SINISTRAM’. De complete titelprent van de ongetitelde atlas is voorzien van het opschrift ‘BELGICA FLORENS’ op het afhangende kleed over de architraaf onder de voeten van de bovenste personificatie en ‘BELGICA DESTRUCTA’ in de tekstmarge onder de andere personificatie. Door de titel van de in 1984 voor het eerst gepubliceerde en tot dan toe onbekende prent,⁶ waarmee de connectie al eerder was gelegd,⁷ kan de oude, beperkende identificatie als allegorie op de bloei en verval van de stad Antwerpen⁸ worden bijgesteld. De tronende en de beroofde vrouw is niet de personificatie van de stad Antwerpen maar stelt Vrouwe Belgica voor, de Nederlandse Maagd.⁹ Het beleg en de val van de rijke handelsstad in 1585 waren symbolisch voor de situatie in de Nederlanden tijdens de Nederlandse opstand tegen de Spaanse overheersing, uitmondend in de afscheiding van de overwegend protestantse Noordelijke Nederlanden van de katholieke Zuidelijke Nederlanden.

De compositie van de tekening van Maarten de Vos is thematisch en iconografisch verwant aan een vroegere prent van Hans I Collaert, die in of na 1577 gegraveerd moet zijn.¹⁰ Deze gravure, waarschijnlijk naar ontwerp van Ambrosius Francken, is getiteld ‘BELGICAE DELACERATAE LAMENTATIO’ (in de bovenmarge, geflankeerd door ‘Beclaghinghe der Nederlantscher verwoestinghe / Complaintes des desoles paijs bas’). Daarin wordt een wanhopige Belgia lijfelijk mishandeld en beroofd door soldaten, met aan weerszijden eveneens vrouwelijke personificaties van Ambitio (persoonlijke eerzucht) en Avaritia (hebzucht, een hoofdzonde), en bovenin zwevend die van Dissentia (onenigheid) en Invidia (afgunst, nog een hoofdzonde) die aan een koord de wapens van de zeventien provincies ophouden, waarboven centraal Fiducia (zelfvertrouwen) een lauwerkrans vasthoudt. Een eveneens drietalig onderschrift beklaagt de tegenspoed ‘O Nederlant waer sijdij toe ghecomen nu […]’.