Studie voor een heilige Sebastiaan

Auteur: Klazina Botke

Empoli wordt gezien als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de contrareformatorische kunst in Florence. Ongeveer 500 tekeningen van zijn hand zijn bewaard gebleven, waarvan het grootste deel zich nu in de Uffizi bevindt. De figuur op dit blad, met zijn blik omhooggericht en de handen op de rug gebonden, is trefzeker neergezet, met stevige contouren en vlotte parallelle arceringen voor de schaduwing. De subtiele accenten met witte hoogsels op het okerbruin geprepareerde papier geven de figuur nog meer volume. Empoli had een voorkeur voor donkere gronderingen die als middentoon dienden. Het tekenen op deze carte tinte was een specialisme binnen zijn werkplaats.^[1]

Deze tekening is een studie voor Het martelaarschap van de heilige Sebastiaan (afb.) in de Aldobrandini-kapel in de San Lorenzo te Florence.^[2] Pietro Aldobrandini liet de kapel gedurende zijn kardinalaat (1593-1621) moderniseren en gaf toen waarschijnlijk opdracht voor dit schilderij.^[3] Volgens Marabottini (1988) komt het werk stilistisch ook goed met de latere periode van Empoli overeen. Het doek en de voorbereidende tekening kunnen daarom beide rond 1615-1620 worden gedateerd.^[4] Opvallend is dat Empoli het moment uitbeeldt waarop de heilige, voorafgaand aan zijn executie, met handen en voeten aan een paal wordt vastgebonden. De kunstenaar week daarin af van het meer gebruikelijke tafereel dat het met pijlen doorboorde lichaam van de stervende heilige toont. Volgens Baldinucci was Empoli aanvankelijk wel van plan een boogschutter weer te geven, maar na enkele experimenten liet hij de beul toch weg.^[5] De beschouwer wordt nu uitgedaagd om te contempleren over de dramatische gebeurtenis die nog moet plaatsvinden. Die gedachte paste goed bij de denkbeelden van de contrareformatorisch beweging, die in Italië binnen de beeldende kunsten naar nieuwe manieren zocht om de beschouwer met het voorgestelde te laten meevoelen.^[6]

De houding van de figuur baseerde Empoli waarschijnlijk op de San Sebastiano van Il Sodoma (Giovanni Antonio Bazzi, ca. 1477-1549). Dat altaarstuk bevond  zich tijdens Jacopo’s leven in de Compagnia di San Sebastiano in Siena.^[7] Een voorstudie van Empoli, nu in Florence, toont een eerdere stap in het creatieve proces, waarbij de figuur nog duidelijker op Sodoma’s Sebastiaan is gebaseerd.^[8] Die tekening werd door de kunstenaar gekwadreerd om de voorstelling over te kunnen zetten op een ander blad papier. Het resultaat zien we in een tweede tekening in Florence en in de Rotterdamse tekening: het bovenlichaam van dezelfde figuur is nu in spiegelbeeld weergegeven, zoals ook het geval in het uiteindelijke schilderij.^[9] In deze twee tekeningen is de stand van de rechtervoet licht verschillend en is in de Rotterdamse variant geen doek achter de vastgebonden handen getekend maar wel een schetsmatig aangeduide lendendoek.

Op de keerzijde van het Rotterdamse blad staat een aantal figuurstudies in rood en zwart krijt: een rechter- en een linkerarm, een rechterbeen samen met een tweede, eenvoudigere schets van het been, een liggende naakte figuur, een zittende figuur en een studie van een torso met een sterk geprononceerde spierweergave. De laatste lijkt een studie naar een antieke sculptuur. Er is geen relatie tussen deze studies en de heilige Sebastiaan op de andere zijde.