De kruisafname

Auteur: Gert Jan van der Sman

Battista Franco begon zijn schilderscarrière in het voorjaar van 1536 toen de beeldhouwer-architect Raffaello da Montelupo (1505-ca.1567) hem vroeg om een bijdrage te leveren aan de versiering van een triomfboog die in Rome werd opgetrokken voor de blijde inkomst van keizer Karel V. Onmiddellijk daarna verhuisde de jonge schilder naar Florence, waar hij samen met Raffaello aan een soortgelijk project ging werken. In de stad Florence kreeg Franco via verschillende kanalen toegang tot tekeningen van Michelangelo (1475-1564). Dit had grote gevolgen voor de ontwikkeling van zijn eigen stijl.

De hier besproken tekening houdt verband met een van Franco’s vroegste zelfstandige schilderijen: het rond 1537 te dateren paneel De graflegging oftewel De bewening van Christus, thans in Lucca (afb.).^[1] Voor het eerst schiep hij een werk dat een episode uit de passie van Christus tot onderwerp heeft, met links op de voorgrond Maria die het levenloze lichaam van haar zoon ondersteunt. De compositie is van staand formaat en heeft een ongebruikelijk ingedeeld beeldvlak. Aan de rechterzijde zijn drie staande figuren prominent weergegeven. De man die in het schilderij aandachtig over zijn schouder kijkt, laat zich identificeren als Johannes de Evangelist.

De jonge Franco hanteerde een maniëristische vormentaal. Voor de uitbeelding van het naakte lichaam van de dode Christus met scherp afhangende onderarmen nam de kunstenaar een voorbeeld aan Een kinderbacchanaal, een compositie van Michelangelo met op de voorgrond een door dronkenschap in slaap gevallen man.^[2] Vermoedelijk stelde Da Montelupo aan Franco een getekende kopie van Michelangelo’s inventie ter beschikking, waardoor hij al kennis had van het ontwerp voordat het in prentvorm verscheen.^[3]

Aan het schilderij in Lucca gingen tenminste drie compositieschetsen vooraf: naast de tekening in Rotterdam zijn dat een groot studieblad in Milaan (met een vergelijkbaar watermerk) en een tekening in een privécollectie in Dessau.^[4] Het studieblad in Milaan lijkt iets eerder dan de twee andere voorstudies te zijn gemaakt. Het midden van het blad is gebruikt voor de compositie van het passietafereel, terwijl de randen gevuld zijn met vlotte schetsen van anatomische details en studies van gezichten. Een van de schetsen is een herhaling van het gezicht van Johannes de Evangelist. Varick Lauder (2004) herkent hierin een tweede ontlening aan Michelangelo; het gezichtstype herinnert aan een tekening die in de omgeving van de grote meester is ontstaan.^[5]

In de tekening te Rotterdam neemt Franco het hoofdtafereel van de Milanese tekening vrij nauwgezet over. De kunstenaar richt zijn aandacht op de inkadering van de twee figuurgroepen binnen het tamelijk smalle beeldvlak. Met enkele dunne penlijnen geeft hij aan dat hij de ruimte achter Maria met het hoofd van een extra figuur wil vullen. De tekening te Dessau, waarin de groep rond Christus centraal staat, toont een vergelijkbare omtreklijn van een hoofd. In het schilderij wordt deze uitgewerkt tot het gezicht van een treurende vrouw, wier voorhoofd is bedekt. Met uitzondering van de dode Christus nemen alle figuren in het geschilderde tafereel andere poses aan. Zo wendt Maria haar hoofd naar rechts en is Johannes de Evangelist, op de rug gezien, prominenter weergegeven. Op het schilderij is ook de linkerbovenhoek gevuld met treurende figuren. Tevens valt op dat hier het hoofd van de oude man ter linkerzijde door een portret is vervangen. Mogelijk betreft het een beeltenis van de opdrachtgever van De graflegging.

Het Rotterdamse blad laat zien hoe Franco zich reeds op jonge leeftijd als begenadigd tekenaar manifesteerde. Vooral de gevoelige lijnvoering en de expressieve, op de pentekeningen van Michelangelo geïnspireerde karakterisering van de figuren op de voorgrond springen in het oog.