Studie van twee pages

Auteur: Rhoda Eitel-Porter

De tekening op de recto is een studie voor de twee pages die de sleep van de paus en de cornu van de doge dragen in het grote doek De ontmoeting van paus Alexander III en doge Ziani in de Sala del Consiglio dei Dieci (zaal van de Raad van Tien) in het Palazzo Ducale in Venetië. De opdracht voor dit brede, fries-achtige schilderij werd in de herfst van 1591 verstrekt aan Francesco Bassano (1549-1592), die eerder een reeks doeken voor de Sala del Maggior Consiglio had geschilderd toen het Palazzo Ducale na de brand in 1577 opnieuw werd gedecoreerd. Francesco begon aan De ontmoeting van doge Ziani en paus Alexander III, maar na zijn zelfmoord in 1592 nam zijn jongere broer Leandro (1557-1622) het project over. Aangenomen wordt dat Francesco bij zijn dood alleen het linkerdeel van het doek had voltooid.

De contourlijnen in de studie zijn lichtjes met zwart krijt getekend, waarna het bovenste deel is opgewerkt in een donkerder medium, eerder vet krijt op oliebasis (gessetto grasso) dan houtskool. De tekenaar besteedde veel aandacht aan textuuruitdrukkingen, zoals die van het gewatteerde wambuis van de voorste jongen en de frisse gezichten van de twee pages. Wellicht zijn beide jongens naar hetzelfde model - misschien een jonge leerling in de werkplaats of een familielid - getekend. Door het krijt zelfverzekerd en met wisselende druk te hanteren wist de kunstenaar op overtuigende wijze diepte te suggereren, de richting van de lichtinval aan te geven en een heldere compositie neer te zetten.

Het vakmanschap van de tekenaar sluit nauw aan bij de tekenkunst van Leandro Bassano, al opperde Roger Rearick dat Francesco alleen de licht geschetste ondertekening in zwart krijt vervaardigde en Leandro na de dood van zijn broer de studie in donkerder krijt opwerkte om de richtlijnen voor de overname op doek duidelijker te maken, iets waar veel voor te zeggen valt.^[1] Een andere tekening in Londen^[2] is gerelateerd aan de figuur van de knielende page. Anders dan de Rotterdamse tekening, waarin onder andere de steilere plooival van de cape afwijkt van die in het schilderij, is de figuur op het Londense blad tot in de kleinste details identiek aan die in het uiteindelijke schilderij. Het blad is op meerdere plekken behoorlijk beschadigd en het krijt vervaagd en groezelig, wat het moeilijk maakt nog te achterhalen wie de maker is. Doorgaans wordt het blad aan Leandro toegeschreven, al dachten Tietze/Tietze-Conrat aan Francesco.^[3] Het is goed om in het achterhoofd te houden dat alle vier de zoons van Jacopo Bassano (ca. 1510/1515-1592) in diens stijl van tekenen waren opgeleid en een grote werkplaats altijd vele voorbereidende studies, kopieën van medewerkers, hergebruikte ricordi, oefenmateriaal en alles daartussenin bezat.

Twee andere krijttekeningen die betrekking hebben op de rechterhelft van de compositie completeren de ontstaansgeschiedenis van het schilderij. Rearick was de eerste die een verband legde tussen de figuur in Man die een bundel oppakt of neerlegt, voor het eerst gepubliceerd in 1977 en nu in de collectie in Washington, D.C.,^[4] en de man met een blote rug rechts in het schilderij in het Palazzo Ducale en toegeschreven aan Leandro. De overeenkomst is echter verre van exact en er zijn ook gelijkenissen met de jongere man die in het schilderij verder naar het midden over een mand gebogen staat, dus als dit al een voorstudie voor het schilderij is, dan moet het in een behoorlijk vroege fase van het ontwerpproces voor de rechterzijde van het werk zijn gemaakt. De losjes, maar ferm getekende lijnen, de manier waarop deze ineens van richting veranderen en het gebruik van gekleurd krijt op blauw papier is inderdaad kenmerkend voor de stijl die doorgaans eerder met Leandro dan Francesco wordt geassocieerd. Een studie voor de bebaarde man die met tassen in de hand naar links loopt, en net als de tekening in Washington in gekleurd krijt is uitgevoerd, bevond zich voorheen in een Franse particuliere collectie. Ook dit blad werd aan Leandro toegeschreven.^[5] De draperie op de verso van het Rotterdamse blad lijkt van een kerkgewaad te zijn, maar is nooit met een ander werk van Bassano geassocieerd.