Jheronimus Bosch in de restauratiestudio

In de Kunst Studio van Museum Boijmans Van Beuningen werd ‘De heilige Christoffel’ van Jheronimus Bosch openbaar gerestaureerd.

Restauratiestudio

‘De heilige Christoffel’ is - samen met een aantal andere werken van Bosch uit de museumcollectie - aangevraagd voor de tentoonstelling Jheronimus Bosch 500 die in 2016 in Den Bosch plaatsvindt. Het schilderij is op dat moment echter te kwetsbaar om te reizen.

Deze publieke restauratie is een voorproefje van wat Museum Boijmans Van Beuningen beoogt met het expertisecentrum in het nieuwe Collectiegebouw dat naar verwachting in 2020 zijn deuren opent. Het museum wil het publiek inzicht geven in het zorgen voor een kostbare en belangrijke collectie. Met deze restauratie in de Kunst Studio wordt alvast een interessant en leerzaam kijkje achter de schermen gegeven.

Uit vooronderzoek is gebleken dat restauratie absoluut noodzakelijk is: het parket (de versteviging van de achterkant van het paneel) zit vast terwijl het moet kunnen ‘werken’. Bovendien is het hout plaatslijk vermolmd, de vernis sterk vergeeld en er zitten stukjes verf los. Dit is een close-up van een scheur in de verf.

De heilige Christophorus

We zien hier de reus Reprobus, later Christoffel genaamd. De heidense reus Reprobus (Verdoemde) wil de machtigste persoon ter wereld dienen. Eerst gaat hij in dienst bij een koning, maar hij ziet dat de koning bang is voor de duivel. Vervolgens gaat hij in dienst bij de duivel, maar hij ziet dat deze bang is voor het Christelijk kruis. Een kluizenaar raadt hem aan zijn leven in dienst van Christus te stellen door reizigers over een rivier te dragen.

Op een dag neemt Reprobus een kindje op zijn schouders. Het kind blijkt loodzwaar. Het is Christus die de zonden van de wereld op zich heeft genomen. De reus bekeert zich en heet voortaan Christoffel. Het Griekse Christophorus staat voor Christusdrager.

Zoals we gewend zijn van Bosch wordt het uitgestrekte landschap bevolkt door allerlei vreemde wezens in merkwaardige taferelen.

De heilige Christophorus — Jheronimus Bosch, De heilige Christoffel, 1490-1505, olieverf op paneel, bruikleen: Stichting Museum Boijmans Van Beuningen 1940

Wist je dat

restauraties tegenwoordig omkeerbaar moeten zijn? De restaurator gebruikt dus zoveel mogelijk materialen die in de toekomst weer verwijderd kunnen worden zonder het schilderij te beschadigen.

De restauratoren

Annetje Boersma heeft ruim 30 jaar ervaring als restaurator en heeft de beroemdste werken in handen gehad. Eva van Zuien richt zich samen met Boersma op het verfoppervlak. Jean-Albert Glatigny is een restaurator gespecialiseerd in paneel, de ondergrond waarop geschilderd is.

Annetje Boersma en Eva van Zuien aan het werk

Met de microscoop kunnen Boersma en Van Zuien op detailniveau werken. Met een fototoestel worden alle stappen van het restauratieproces vastgelegd.

Met een puntafzuigapparaat worden stof, kleine deeltjes en oplosmiddelen opgezogen (om de vernis op te laten lossen) terwijl de restaurator werkt. Op de schildersezel staat het schilderij dat gerestaureerd moet worden. In de ruimte hangt een daglichtlamp om de restauratoren van helder licht te voorzien. In de computer legt de restaurator vast wat hij of zij doet en kan er onderzoeksmateriaal (XRF foto, Infraroodfoto, verfmonster of röntgenfoto) op bestudeerd worden terwijl hij of zij aan het werk is.

Overzicht restauratiestudio met schildersezel, daglichtlamp

Proces restauratie

1. Vooronderzoek

Diverse testen (zoals vernisafname, UV- en strijklichtfoto’s) worden gedaan en er worden een rapport en een plan opgesteld. Een ethische commissie beoordeelt of er gerestaureerd moet worden.

Door het strijklicht is hier de bladderende verf te zien: Jheronimus Bosch, De heilige Christoffel, 1490-1505, olieverf op paneel, bruikleen: Stichting Museum Boijmans Van Beuningen 1940

UV-foto van het vernis: Jheronimus Bosch, De heilige Christoffel, 1490-1505, olieverf op paneel, bruikleen: Stichting Museum Boijmans Van Beuningen 1940

2. Geld

Er zijn sponsoren gevonden om de restauratie te betalen: Nedspice Restauratiefonds en Bosch 500.

3. Voorbereiding

Er wordt een restauratiestudio gebouwd in de Kunst Studio.

4. Restauratie: de verf

De dikke vergeelde vernislaag (het beschermlaagje op de verf) wordt verwijderd om bij de verf te kunnen komen. Daarna worden oude retouches (reconstructies van de originele verflaag) weggehaald. De verf zit plaatselijk los. Een commissie komt kijken en denkt mee over de volgende stap in de restauratie.

‘De heilige Christoffel’ tijdens de vernisafname.

5. Restauratie: de drager, het paneel

Het paneel bestaat uit vier eikenhouten planken. Het parket, de achterkantbescherming van het paneel, zit vast maar moet kunnen bewegen. Het wordt voorzichtig losser gemaakt, zonder de verflagen aan de voorkant te beschadigen. De oude waslaag en vuil wordt verwijderd. De kleine gaatjes als gevolg van insectenvraag worden opgevuld. De randen worden gevoegd, verlijmd en opgevuld. Een commissie komt kijken en denkt mee over de volgende stap in de restauratie.

De vier delen en het parket: Jheronimus Bosch, De heilige Christoffel, 1490-1505, olieverf op paneel, bruikleen: Stichting Museum Boijmans Van Beuningen 1940

6. Restauratie: de verf

Stukjes loszittende verf worden weer vastgezet (geconsolideerd) en lacunes (plekjes waar de verflaag erg dun of versleten is) worden opgevuld.

Detail van de bladderende verf: Jheronimus Bosch, De heilige Christoffel, 1490-1505, olieverf op paneel, bruikleen: Stichting Museum Boijmans Van Beuningen 1940

7. Restauratie: de lijst

Tot slot wordt het schilderij op paneel weer ingelijst en kan het op reis.

8. Verpakking

Voor de reis wordt het werk verpakt in Tyvek, noppenfolie, en een op maat gemaakte klimaatkist.