Het gehoor (een van de vijf zintuigen)

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Een jonge vrouw met vrijwel onbedekte borsten speelt op een luit. Ze staat in een interieur met linksboven een schetsmatig getekend raam. Van de datering resteert alleen nog een 9 – het laatste cijfer is afgesneden, maar is mogelijk een 3. Er is wel geopperd dat deze jonge vrouw Terpsichore verbeeldt, een van de negen Muzen, de godinnen van de dichterlijke inspiratie en schone kunsten.¹ Terpsichore is de muze van de zang en dans en wordt traditioneel met een snaarinstrument uitgebeeld, al wisselen bij de uitbeelding van de Muzen hun attributen nogal eens.²

Aannemelijker is echter dat deze vrouw met luit de personificatie van het Gehoor is. De vijf zintuigen waren in de Nederlandse kunst van de zestiende eeuw een veelvoorkomend thema. Tot de late zestiende eeuw werden zij uitgebeeld volgens een tamelijk vaste beeldtraditie, als vrouwelijke personificaties met attributen (zie ook inv. nrs. MB 1740, MB 1741, MB 1747, MB 1751). Voor het Gehoor was het vaste attribuut de luit. Reznicek en Veldman suggeerden dat Goltzius deze luitspelende vrouw tekende ten behoeve van een nooit uitgevoerde prentenserie met de vijf zintuigen, waarvan de andere vier voortekeningen dan dus verloren moeten zijn gegaan.³ Goltzius tekende de ontwerpen voor een dergelijke prentenreeks die gegraveerd werd door Nicolaes Clock en Cornelis Drebbel, waarin het Gehoor ook door een vrouw met luit verbeeld wordt.⁴ Een tekening in New York toont eveneens een luitspelende vrouw als personificatie van het Gehoor, al voegde Goltzius hier ook een hert toe, een dier dat vanwege zijn scherpe gehoor met luisteren in verband gebracht werd.⁵

Goltzius schiep met deze voorstelling een iconografisch type dat in de eerste helft van de zeventiende eeuw geliefd zou worden bij schilders als Gerrit van Honthorst, Hendrick Terbrugghen en Jan van Bijlert.⁶ Hun luitspeelsters zijn verworden tot genrevoorstellingen zonder allegorische betekenis; met tekeningen als deze staat Goltzius aan de basis van deze ontwikkeling.